Let op: de website is verhuisd naar fritsvanderwaa.nl

Verschenen in de Groene Amsterdammer van 5 juni 1985

Minimalia op de plaat

In 1977 trok ik te voet door Schotland, en om de eenzame uren aan het kampvuur wat te bekorten kocht ik bij een benzinestation in Fort William een detective van Dorothy Sayers, The nine tailors. Daarin las ik voor het eerst over change-ringing, een merkwaardige Engelse klokkenluiderstraditie, waarbij de kerkklokken in steeds wisselende, wetmatig verschuivende patronen worden geluid. Die patronen kunnen worden uitgedrukt in reeksen van steeds gepermuteerde getallen, en die spelen uiteraard in het boek van Sayers een belangrijke rol bij het ontcijferen van een geheimschrift.

Het was eigenlijk een eeuwenoude, supreme vorm van minimal music, die juist dat jaar als jongste trend in de avant-gardemuziek voor het eerst grotere bekendheid kreeg met het werk van Philip Glass en Steve Reich. Toch duurde het nog acht jaar eer ik, snuffelend in platenzaken en diskotheken, eindelijk de hand wist te leggen op een plaat met 'change-ringing': een opname uit 1978, verschenen op het Saydisc-label, dat zich specialiseert in dit soort van oudsher overgeleverde muziekpraktijken.

'Change-ringing' blijkt even bizar als fascinerend, alleen al door de gedachte dat een groepje gedrevenen (iedere klok heeft zijn eigen bespeler) zich staat in te spannen om die wervelende watervallen van klokkentonen in het gareel te houden. Want het gaat met een verbazende vaart!, en de veranderingen zijn, afhankelijk van het gebruikte systeem, voor een ongeoefende luisteraar niet altijd even makkelijk te volgen. Maar muziek is het zonder enige twijfeL Je gaat je afvragen waarom de minimal-music-komponisten hun inspiratie ontleenden aan de etnische muziek van Azië en Afrika, terwijl het voorbeeld ook zoveel dichter bij huis voor het grijpen lag.

*

De stap naar het 'minimale' was kennelijk niet eenvoudig. En dat is ook niet zo verwonderlijk, in een muziekkultuur die zich in de loop der eeuwen steeds meer is gaan richten op vormbesef, op thematische ontwikkeling, en op kontrasten in de uitdrukking. Om de schijnbaar doelloze esthetiek van de minimal music te kunnen waarderen zijn andere luistergewoonten nodig. Daarbij moet niet alleen de invloed uit het Oosten, maar ook de opkomst van de elektronische muziek een rol hebben gespeeld. De komponisten verlieten hun met noten overdekte tekentafels om zelf klanken te gaan produceren. Wie een kwartier lang aan knoppen zit te draaien om het juiste timbre voor één toon samen te stellen, gaat vanzelf met andere oren luisteren: boventonen, zwevingen en klankkleur krijgen een heel andere muzikale betekenis. De leidende minimalist Steve Reich ontwikkelde zijn muzikale ideeën vanuit het werken met bandlussen, en ook de Nederlandse komponist Simeon ten Holt was een aantal jaren in de weer met elektronika voor hij zijn grote 'repetitieve' Canto Ostinato voor toetsinstrumenten schreef.

Canto Ostinato werd voltooid in 1979, maar is pas gaandeweg onderkend als een belangrijk muziekstuk. Op 15 juni zal het worden uitgevoerd in het Gala van de Nieuwe Nederlandse Muziek door Gerard Bouwhuis, Gene Carl, Arielle Vernède en Cees van Zeeland, hetzelfde viertal dat het stuk vorig jaar in het Utrechtse Muziekcentrum Vredenburg ten gehore bracht. Een opname van dat drie uur durende koncert is uitgebracht op een drie platen tellende kassette.

De muziek van Canto Ostinato is voortdurend welluidend en laat zich het best omschrijven in termen als kleur, perspektief en schakering. Een fascinerend stuk, met zijn konsekwent vijfdelige maatsoort, die een vreemde, dubbelzinnige ritmiek teweegbrengt, vloeiend en motorisch tegelijk. Het is een weefwerk van zich steeds herhalende muzikale patronen, die soms plotseling opbloeien tot romantisch zingende melodieën. "Tijd wordt ruimte waarin het muzikale objekt gaat zweven", aldus de komponist.

*

In Variations van Steve Reich zijn soortgelijke procedures aan de orde. Het stuk werd onlangs op de plaat gezet door de San Francisco Symphony onder leiding van Edo de Waart, met op de achterkant Shaker loops van John Adams, waarin opwindende spanningsbogen worden bereikt met bouwstenen uit het minimale idioom.

Variations is lang niet zo opzienbarend als Reichs verrassende Sextet, dat hier in maart werd uitgevoerd. Het is een tamelijk oud stuk, dat is ontstaan tussen zijn al eerder op de plaat verschenen Octet en Tehillim. Stilistisch slaat het een brug tussen die twee heel verschillende stukken. Geen grote verrassingen, maar wel fraaie muziek, met uitgerekte harmonieën en kaleidoskopisch over elkaar buitelende kanon-bewegingen.

*

Het traditionele muziekluisteren wordt op nog ingrijpendere manier ondermijnd met de plaat Hearing Solar Winds van David Hykes en zijn Harmonic Choir. Dit gezelschap heeft zich technieken eigen gemaakt om de boventonen van de vokale klank extreem versterkt hoorbaar te maken, waardoor ze een afzonderlijke muzikale laag gaan vormen. Zo wordt het mogelijk dat één zanger tweestemmig zingt, waarbij zijn 'gewone' stem de onderste partij vormt, en de boventonen een onafhankelijke, etherisch fluitende tegenstem opleveren. Het afstasten van die boventonen en hun verschillende kombinaties is in Hearing Solar Winds tot uitgangspunt verheven. Dat maakt het tot muziek waaraan op het eerste gehoor (het niveau van de 'grondtonen') niet veel te beleven is, maar waarin zich in de hogere regionen een baaierd van klankweelde over de luisteraar uitstort.

David Hykes heeft zijn vokale technieken ontleend aan de traditionele hoomi-zang van West-Mongolië en aan de religieuze zangpraktijk van het Tibetaanse boeddhisme. Dat zijn muziek een zeker mystiek tintje heeft is daarom niet verwonderlijk: "Het luisteren in zijn meest zuivere vorm zal leiden tot een ontvankelijkheid van het hele individu, van geest en lichaam samen", zegt hij in zijn toelichting. Maar dit soort technieken had hij dan ook onmogelijk kunnen leren van de 'change-ringers'.

Bells of the Cotswolds: a ringing tour - Saydisc SDL 290 (importeur: Clavicenter, Buitenbrouwersstraat 6, Amsterdam).
Simeon ten Holt: Canto Ostinato - distributie: Stichting Gaudeamus, Swammerdamstraat 38, Amsterdam.
Steve Reich: Variations / John Adams: Shaker loops- Philips 412214-1.
The Harmonic Choir: Hearing Solar Winds - Ocora 558 607.


© Frits van der Waa 2007