de Volkskrant van 12 november 1984, Kunst, recensie
"VERGETEN" COMPONIST DURFDE TE EXPERIMENTEREN
Smith speelt werk Alkan virtuoos
Concert: Pianowerken van Charles Valentin Alkan, uitgevoerd door Ronaid Smith. Plaats: De IJsbreker,
Amsterdam. Herhaling: Utrecht, 14 oktober.
VARA-matinee. Programma: Pianowerken van Stockhausen, Bartok, Schönberg en Xenakis, uitgevoerd
door Claude Helffer. Plaats: Concertgebouw. Amsterdam.
De Franse componist Charles Valentin Alkan stierf in 1888, bedolven onder zijn eigen boekenkast. Hij
werd in de jaren zestig opgegraven door Ronald Smith. Deze Engelse pianist – bezig aan een korte
tournee door Nederland met een volledig aan Alkan gewijd programma – geniet een grote reputatie
als herontdekker van onbekende componisten. Hij geldt vooral als Alkan-specialist.
Smiths carrière staat de laatste jaren zelfs min of meer in het teken van de na zijn dood
volkomen vergeten componerende kluizenaar Alkan. Smith stelde Alkan-programma's samen voor de BBC-radio,
trok tot in New Vork en Parijs de aandacht met Alkan-recitals, maakte Alkan-platen en schreef een
Alkan-biografie. Onlangs werd de orkestpartij van Alkans Concert voor piano en orkest ontdekt;
opnieuw was het Ronald Smith die bij de eerste uitvoering de pianopartij voor zijn rekening nam.
De levensloop van Alkan was merkwaardig. Hij werd geboren in 1813. Na een veelbelovende
carrière als pianistisch wonderkind trok hij zich op zijn vierentwintigste terug uit het
concertleven. De rest van zijn leven besteedde hij aan het componeren van eigenzinnige, fantasierijke,
vaak monumentale maar toen al weinig populaire muziek.
Voor niet-ingewijden gold veel van Alkans werk lange tijd als onspeelbaar. Zoals het Concert voor
piano solo, een duurproef van ruim drie kwartier (die Ronald Smith niet meer dan wat
zweetdruppeltjes kost).
Uitersten
De drie delen van dit "concert", waarin de piano tegelijkertijd als solo-instrument en als
orkestbegeleiding fungeert, zijn onderdeel van een serie van twaalf etudes. Het accent ligt op het
eerste deel, dat ondanks zijn lengte van een half uur blijft boeien met uitersten aan expressie. Een
korter, maar niet minder complex Adagio biedt een logisch vervolg. Alleen het hol-virtuoze
vertoon van het slotdeel, een Allegretto alla Barbaresca, ontneemt dit concert zijn
evenwichtigheid.
Alkans muziek, die klaviertechnisch verwant is met die van Chopin en Liszt, stelt hoge eisen aan de
uitvoerder. Smith heeft met zijn dorre, broze verschijning op het eerste gezicht weinig weg van een
klavierleeuw. Maar zijn optreden logenstraft die indruk onmiddellijk: met razende vingervlugheid,
een helder toucher en grote precisie laat Smith horen dat hij niet alleen in theorie, maar ook in
praktijk de grote Alkan-expert is.
Smith belicht met zijn programma verschillende facetten van Alkans muziek, die niet alleen op
imponerend toetsenwerk gericht is. Uit Le Festin d'Esope, een variatie-cyclus afkomstig uit
dezelfde serie etudes als het Concert, blijkt Alkans fantasie en melodische inventiviteit.
Maar de echte verrassingen schuilen in de kleine muzikale miniatuurtjes, waarvan Smith er een
zevental laat horen: binnen een romantisch idioom klinken echo's van Bach en Scarlatti, reminiscenties
aan Moessorgsky en Mahler. en vreemde, experimentele geluiden die soms zelfs doen denken aan Ives of
Strawinsky. Sommige werkjes zijn afgerond als een Chopin-prelude, in andere gaan bizarre, groteske en
afgezaagde effecten hand in hand.
De conclusie: Alkan was een componist die durfde te experimenteren. Daarbij had hij een
onweerlegbaar gevoel voor pianistiek. Maar een groot componist was hij alleen bij vlagen.
Smith voorzag zijn optreden in de Amsterdamse IJsbreker van uitvoerige mondelinge commentaren.
Daarbij ontpopte hij zich, geheel tegen de heersende gebruiken in, als een onnavolgbaar humoristisch
causeur. Smith herhaalt zijn concert aanstaande dinsdag in het Utrechtse Vredenburg.
Uitstraling
Een afstandelijker, maar niet minder doeltreffende benadering van het publiek toonde Claude Helffer
tijdens zijn optreden in het kader van de VARA-matinee. Helffer heeft aan zijn aura van meesterpianist
genoeg om de muziek kracht bij te zetten. Toch kwam deze uitstraling pas goed tot haar recht in de
tweede helft van het programma: voor de pauze moest Helffer er kennelijk nog in komen.
Na technisch volmaakt. maar routineus en weinig genuanceerd spel in muziek van Stockhausen en Bartok
baanden Schönbergs Drie Klavierstücke de weg voor een tweede, veel boeiender
interpretatie van Stockhausens elfde Klavierstück.
Een werkelijk fascinerende uitvoering van twee composities van Xenakis, Herma en Evryali,
vormde de explosieve finale. Waar de meeste pianisten blijven steken in de overvolle notenrnassa's,
wist Helffer de in deze muziek zo belangrijke contouren, schakeringen en processen genadeloos bloot te
leggen.
De VARA zendt dit concert vanavond uit op Hilversum IV. Theo Bruins geeft op 24 november het
volgende concert in deze serie met twintigste-eeuwse pianomuziek.
© Frits van der Waa 2006
