Let op: de website is verhuisd naar fritsvanderwaa.nl

de Volkskrant van 28-04-1998, Pagina 14, KUNST

Muziekfestival onderzoekt de veelzijdige joodse identiteit
Van klezmer tot 'entartete Musik'

Wanneer is iets joodse muziek? Heeft het te maken met het gebruik van bepaalde intervallen of is het iets dat tussen de oren ontstaat? Wat is joodser: Mendelssohns Schotse Symfonie - waarin geen noot de afkomst van de componist verraadt - of het Eerste Strijkkwartet van de Duitser Karl Amadeus Hartmann, dat door de nazi's bekroond werd, maar waarin de componist een aantal joodse volksmelodieën verborgen had?

De musicologen en componisten die zich zondag bij de opening van het Vierde Internationale Festival voor Joodse Muziek Kunst over de afbakening van het thema bogen, kwamen er niet werkelijk uit.

Het aanwijzen van kenmerkende joodse eigenschappen is niet alleen praktisch ondoenlijk, maar bovendien onwenselijk, vond Leo Samama, artistiek coördinator van het Residentie Orkest. 'Dat is net zoiets als wanneer je iemand op grond van de vorm van zijn neus als joods typeert.' Toch waren alle deelnemers aan de discussie het er over eens dat er wel degelijk iets bestaat als een joodse identiteit.

Die identiteit kent evenveel gedaanten als de wijdvertakte joodse cultuur, die altijd weer invloeden van buitenaf in zich heeft opgenomen. Bovendien geeft iedere kunstenaar op zijn eigen wijze uiting aan die identiteit. En dan doet het er niet eens toe of een componist van joodse afkomst is, of zich, zoals de Rus Dmitri Sjostakowitsj, identificeert met het joodse volk.

Het Festival voor Joodse Muziek Kunst - een vernederlandsing van het begrip 'art music' waaruit blijkt dat ook vertalen een kunst is - is een initiatief van de Israëlische, in de Oekraïne geboren componist Joseph Dorfman. Eerdere afleveringen vonden plaats in Vilnius, Odessa en St.-Petersburg. Na Amsterdam komen Londen en Berlijn aan de beurt.

Dorfman werd vooral gedreven door het streven de geschiedvervalsingen die onder de regimes van Hitler en Stalin plaatsvonden ongedaan te maken. Talloze joodse componisten zijn vermoord, monddood gemaakt en vervolgens uit de annalen verwijderd.

Zo kwam er in 1929 een abrupt einde aan een bloeiende joodse muziekcultuur die aan het begin van de eeuw vanuit St.-Petersburg in gang was gezet, en waarin componisten poogden een synthese tot stand te brengen tussen traditionele joodse muziek en westerse kunstmuziek. Met succes, zo demonstreerde het Radio Kamerorkest bij het openingsconcert in de Beurs van Berlage, aan de hand van Michael Gnessins Jüdisches Orchester auf dem Ball bei dem Bürgermeister. Deze suite, een aaneenschakeling van ietwat kortademige, maar daarom niet minder aanstekelijke muziekstukjes, biedt een boeiend beeld van Russische klezmer-muziek anno 1929.

In de Zevende Symfonie van Moyshey Vainberg, een neoklassiek werk uit de jaren zestig, vielen daarentegen geen specifiek joodse stijlkenmerken te beluisteren - of het moest de energieke, pompende beweging van het slotdeel zijn. De geconcentreerde uitvoering onder dirigent Gabriel Chmura maakte wel duidelijk dat het werk van Vainberg, die in 1996 overleed, meer aandacht verdient. Zijn idioom is verwant aan, maar minder bits en pessimistisch dan dat van zijn vriend Sjostakovitsj, wiens From Jewish Folk Poetry uit 1948 het concert besloot. Dit navrante muziekstuk, met veel inleving gezongen door Bernard Loonen, Anne Gjevang en Roberta Alexander, toont duidelijk hoezeer Sjostakovitsj zich vereenzelvigde met de joodse cultuur en zonder letterlijk te citeren allerlei stijlelementen in zijn eigen muzikale taal incorporeert.

De overige vier programma's van het Festival zijn niet minder veelzijdig: ze omspannen de gehele twintigste eeuw en de gehele aardbol. In de IJsbreker klinkt muziek van eigentijdse joodse componisten. In de Beurs brengt het Orpheus Kwartet een programma rond het thema 'entartete Musik' (met onder andere dat subversieve strijkkwartet van Hartmann), en zondag wordt het festijn besloten in het Concertgebouw, met een optreden van het Residentie Orkest. Evgenii Svetlanov dirigeert dan onder meer de Isral-symfonie van Ernest Bloch, een stuk dat ruim dertig jaar ouder is dan de staat Israël, die uitgerekend die dag zijn 50-jarig bestaan viert.

Festival Joodse Muziek Kunst. Beurs van Berlage, Amsterdam. Concerten op 1, 2 en 3 mei.


© Frits van der Waa 2006