Let op: de website is verhuisd naar fritsvanderwaa.nl

de Volkskrant van 02-04-2003, Pagina 10, Kunst, Recensie

Bij Calefax spelen loopjes krijgertje

Werk van Van Keulen, Ockeghem en Nancarrow, door Rietkwintet Calefax en Ivo Janssen. 31 maart, Muziekcentrum Vredenburg, Utrecht. Herhaling: Amsterdam (16/4), Rotterdam (23/4) en Enschede (8/5).

Als er één ding is waar componisten goed in zijn, dan is het tijd rekken. Beethoven had aan vier nootjes genoeg voor het openingsdeel van zijn Vijfde Symfonie. Maar sommige componisten spelen een ingewikkelder spel met de tijd: ze rekken de muziek op verschillende manieren uit en leggen die dan in lagen over elkaar. Canon heet dat. Het verhaal gaat wel wat verder dan Vader Jakob.

Dat is het onderwerp van Per strekkende meter, het nieuwste programma van het rietkwintet Calefax. Het ensemble overspant daarin moeiteloos vijf eeuwen, want de canon is van alle tijden. De renaissancecomponist Johannes Ockeghem hanteerde het principe in zijn Missa Prolationum, een listig geconstrueerd weefwerk van stemmen die elk in een eigen maatsoort opereren, maar per saldo twee aan twee toch dezelfde noten zingen. Het is natuurlijk wat profaan om zulke muziek uit te voeren op saxofoon, hobo, klarinetten en fagot, maar de bewerking van Raaf Hekkema voorziet in fraaie kleurwisselingen, en op het punt van intonatie steken de vijf heren de beste koorgezelschappen naar de kroon.

Gearbox, drie jaar geleden gecomponeerd door Geert van Keulen, vormt met zijn gecalculeerde tijdsverhoudingen en knipoogjes naar de jazz een welluidende opmaat voor het meest spectaculaire onderdeel van het optreden: een aantal van Conlon Nancarrows Studies for player piano.

Nancarrow, die in 1997 overleed, had een dermate buitenissige voorliefde voor canons en combinaties van verschillende tempi, dat zijn muziek uitvoerders voor grote problemen stelde. Hij vond de oplossing in een mechanisch instrument, de pianola, en besteedde het grootste deel van zijn leven aan het prikken van gaatjes in papieren rollen. Het resultaat is, zeker in zijn latere Studies, een verbijsterende opeenstapeling van muzikale lagen, waarin de tijd niet zozeer wordt gerekt als wel wordt samengebald.

De prestatie die Calefax en pianist Ivo Janssen leveren met de uitvoering van acht vroege, eveneens door Hekkema bewerkte Studies, grenst dan ook aan het bovenmenselijke. Duizelingwekkende loopjes door het hele register, stemmen die krijgertje spelen, letterlijk ontelbare, tegen elkaar in tikkende ritmes, dikwijls voorzien van een schizofrene wankelpas; ze realiseren het zonder blikken of blozen. Alsof dat niet sportief genoeg is, laat Hekkema dikwijls ook nog een melodie unisono door twee instrumenten spelen.

En toch leveren die cerebrale constructies, zowel bij Ockeghem als bij Nancarrow, muziek op die leeft, sprankelt en bekoort; een werkelijk fascinerende ervaring.


© Frits van der Waa 2006