Een fragment uit
De kruik van Pandora
door Natalie Haynes, vertaald door Henny Corver en FvdW
Het verhaal van Jason is een klassiek avonturiersverhaal dat eindeloos opnieuw verteld is; dat reikt van Homeros' versie (in Boek 12 van de Odyssee raadt Kirke Odysseus een route naar huis aan waarmee hij de Botsende Rotsen kan omzeilen, omdat Jason de enige was die er ooit behouden tussendoor was gevaren) tot Ray Harryhausens film Jason and the Argonauts uit 1963. Zoals bij deze verhalen dikwijls het geval is, treden vrouwelijke personages in de recentere versies minder op de voorgrond dan in die uit de Oudheid. Dat geldt zeker voor Medea in de film van Harryhausen, die ik – zoals vermoedelijk al mijn leeftijdgenoten – wel honderd keer moet hebben gezien.
De godin Hera (Honor Blackman, die laat zien dat ze zelfs iemand die van hout gemaakt is – Hera is het boegbeeld van de Argo – sexy weet te maken) heeft een gidsfunctie in deze versie van Jasons avonturen, net als bij Homeros. Helaas houdt deze film zich aan de stilzwijgende regel van de meeste Hollywoodfilms dat er op geen enkel moment meer dan één vrouw in beeld mag zijn. Er kunnen drommen Argonauten en handenvol skelettenstrijders tegelijk op het doek verschijnen, maar Medea krijgt bij deze Argonauten een plaats in de zijlijn, omdat Hera hun helpster en beschermvrouwe is.
Dat is jammer, want het komt erop neer dat juist in de versie van het verhaal waarmee zovelen van ons zijn opgegroeid het interessantste personage naar de marge verwezen is. Dat biedt ook ruimte voor het beeld dat mannen die een queeste ondernemen alles op eigen kracht doen, terwijl het verhaal oorspronkelijk zelden op die manier werd verteld. Uiteraard is iedere versie van een mythe net zo geldig als de andere, maar de rol van vrouwen wordt met geestdodende regelmaat geminimaliseerd. En dat is koren op de molen van degenen die liever geloven dat deze verhalen altijd zo zijn geweest.
Misschien herinner je je een van de spectaculairste momenten in de film, wanneer de Argonauten het moeten opnemen tegen de bronzen reus Talos. Deze mechanische gigant komt tot leven wanneer Herakles een brochespeld ter grootte van een lans ontvreemdt uit een stapel kostbaarheden op het Bronseiland (volgens Apollonios van Rhodos is dit Kreta). Talos valt de Argonauten aan, die weerloos staan tegenover een bronzen man die geen enkele zwakke plek heeft. Jason raadpleegt zijn trouwe helpster Hera, die hem vertelt hem dat hij moet uitkijken naar een stop op de voet van de reus. Talos heeft kennelijk een achilleshiel. Jason doet wat zij zegt, draait de stop los en is de held van de dag wanneer de reus overwonnen tegen de vlakte slaat. Daarmee komt hij er heel wat beter af dan Herakles' vriend Hylas, die wordt verpletterd onder de vallende Talos.
Lees hoe dit deel van de tocht van de Argonauten word beschreven in de Argonautica, een heldendicht dat in de derde eeuw voor onze jaartelling is geschreven door Apollonios, en dan zie je dat deze Talos wordt verslagen door iemand anders – door Medea. Bij Apollonios loopt de bronzen man elke dag driemaal het hele eiland rond. Talos is onkwetsbaar, met uitzondering van een ader bij zijn enkel. Hij slingert rotsblokken naar de Argonauten, die doodsbang voor hem zijn. Maar Medea niet. Luister naar me, zegt ze. Alleen ik kan deze man overmeesteren, wie hij ook is... Houd het schip buiten bereik van zijn rotsblokken tot ik hem heb verslagen. Medea houdt het hoofd koel wanneer de Argonauten in paniek raken, ze is dapper wanneer zij angstig zijn en ze beschikt bovenal over indrukwekkende gaven. Ze gebruikt haar toverkunsten om Talos een rad voor ogen te draaien (een vrije parafrase van Apollonios – hij zegt 'bij machte van haar kennis van magische dranken') en dan haalt de bronzen man zijn enkel open met een scherpe rots die hij in zijn hand heeft. De ichor – de vloeistof die de goden in de aderen hebben in plaats van bloed – loopt als gesmolten lood uit hem weg en hij slaat tegen de grond. Dit is Medea op haar indrukwekkendst: ze gebruikt haar toverkracht om een verbinding met Hades tot stand te brengen en de ondergang te bewerkstelligen van die bronzen reus die een heel schip vol mannelijke helden de stuipen op het lijf jaagt. De manier waarop ze dat doet maakt het nog sinisterder. Als ze vernuft of listen had ingezet om haar vijand te verslaan, zou ze nog altijd indrukwekkend zijn. Maar maken dat hij zichzelf vernietigt, door hem zijn enige zwakke punt als doelwit te laten kiezen? Dit is een vrouw om rekening mee te houden.
© Frits van der Waa 2022
