Verschenen in de Groene Amsterdammer van 5 juni 1985
Minimalia op de plaat
In 1977 trok ik te voet door Schotland, en om de eenzame uren aan het kampvuur wat te bekorten kocht ik
bij een benzinestation in Fort William een detective van Dorothy Sayers, The nine tailors.
Daarin las ik voor het eerst over change-ringing, een merkwaardige Engelse klokkenluiderstraditie,
waarbij de kerkklokken in steeds wisselende, wetmatig verschuivende patronen worden geluid. Die patronen
kunnen worden uitgedrukt in reeksen van steeds gepermuteerde getallen, en die spelen uiteraard in het boek
van Sayers een belangrijke rol bij het ontcijferen van een geheimschrift.
Het was eigenlijk een eeuwenoude, supreme vorm van minimal music, die juist dat jaar als jongste
trend in de avant-gardemuziek voor het eerst grotere bekendheid kreeg met het werk van Philip Glass en Steve
Reich. Toch duurde het nog acht jaar eer ik, snuffelend in platenzaken en diskotheken, eindelijk de hand wist
te leggen op een plaat met 'change-ringing': een opname uit 1978, verschenen op het Saydisc-label, dat zich
specialiseert in dit soort van oudsher overgeleverde muziekpraktijken.
'Change-ringing' blijkt even bizar als fascinerend, alleen al door de gedachte dat een groepje gedrevenen
(iedere klok heeft zijn eigen bespeler) zich staat in te spannen om die wervelende watervallen van
klokkentonen in het gareel te houden. Want het gaat met een verbazende vaart!, en de veranderingen zijn,
afhankelijk van het gebruikte systeem, voor een ongeoefende luisteraar niet altijd even makkelijk te volgen.
Maar muziek is het zonder enige twijfeL Je gaat je afvragen waarom de minimal-music-komponisten hun
inspiratie ontleenden aan de etnische muziek van Azië en Afrika, terwijl het voorbeeld ook zoveel dichter
bij huis voor het grijpen lag.
*
De stap naar het 'minimale' was kennelijk niet eenvoudig. En dat is ook niet zo verwonderlijk, in een
muziekkultuur die zich in de loop der eeuwen steeds meer is gaan richten op vormbesef, op thematische
ontwikkeling, en op kontrasten in de uitdrukking. Om de schijnbaar doelloze esthetiek van de minimal music
te kunnen waarderen zijn andere luistergewoonten nodig. Daarbij moet niet alleen de invloed uit het Oosten,
maar ook de opkomst van de elektronische muziek een rol hebben gespeeld. De komponisten verlieten hun met
noten overdekte tekentafels om zelf klanken te gaan produceren. Wie een kwartier lang aan knoppen zit te
draaien om het juiste timbre voor één toon samen te stellen, gaat vanzelf met andere oren
luisteren: boventonen, zwevingen en klankkleur krijgen een heel andere muzikale betekenis. De leidende
minimalist Steve Reich ontwikkelde zijn muzikale ideeën vanuit het werken met bandlussen, en ook de
Nederlandse komponist Simeon ten Holt was een aantal jaren in de weer met elektronika voor hij zijn grote
'repetitieve' Canto Ostinato voor toetsinstrumenten schreef.
Canto Ostinato werd voltooid in 1979, maar is pas gaandeweg onderkend als een belangrijk muziekstuk.
Op 15 juni zal het worden uitgevoerd in het Gala van de Nieuwe Nederlandse Muziek door Gerard Bouwhuis, Gene
Carl, Arielle Vernède en Cees van Zeeland, hetzelfde viertal dat het stuk vorig jaar in het Utrechtse
Muziekcentrum Vredenburg ten gehore bracht. Een opname van dat drie uur durende koncert is uitgebracht op
een drie platen tellende kassette.
De muziek van Canto Ostinato is voortdurend welluidend en laat zich het best omschrijven in termen
als kleur, perspektief en schakering. Een fascinerend stuk, met zijn konsekwent vijfdelige maatsoort, die
een vreemde, dubbelzinnige ritmiek teweegbrengt, vloeiend en motorisch tegelijk. Het is een weefwerk van
zich steeds herhalende muzikale patronen, die soms plotseling opbloeien tot romantisch zingende
melodieën. "Tijd wordt ruimte waarin het muzikale objekt gaat zweven", aldus de komponist.
*
In Variations van Steve Reich zijn soortgelijke procedures aan de orde. Het stuk werd onlangs
op de plaat gezet door de San Francisco Symphony onder leiding van Edo de Waart, met op de achterkant
Shaker loops van John Adams, waarin opwindende spanningsbogen worden bereikt met bouwstenen uit het
minimale idioom.
Variations is lang niet zo opzienbarend als Reichs verrassende Sextet, dat hier in maart
werd uitgevoerd. Het is een tamelijk oud stuk, dat is ontstaan tussen zijn al eerder op de plaat verschenen
Octet en Tehillim. Stilistisch slaat het een brug tussen die twee heel verschillende stukken.
Geen grote verrassingen, maar wel fraaie muziek, met uitgerekte harmonieën en kaleidoskopisch over
elkaar buitelende kanon-bewegingen.
*
Het traditionele muziekluisteren wordt op nog ingrijpendere manier ondermijnd met de plaat
Hearing Solar Winds van David Hykes en zijn Harmonic Choir. Dit gezelschap heeft zich technieken
eigen gemaakt om de boventonen van de vokale klank extreem versterkt hoorbaar te maken, waardoor ze een
afzonderlijke muzikale laag gaan vormen. Zo wordt het mogelijk dat één zanger tweestemmig
zingt, waarbij zijn 'gewone' stem de onderste partij vormt, en de boventonen een onafhankelijke, etherisch
fluitende tegenstem opleveren. Het afstasten van die boventonen en hun verschillende kombinaties is in
Hearing Solar Winds tot uitgangspunt verheven. Dat maakt het tot muziek waaraan op het eerste
gehoor (het niveau van de 'grondtonen') niet veel te beleven is, maar waarin zich in de hogere regionen
een baaierd van klankweelde over de luisteraar uitstort.
David Hykes heeft zijn vokale technieken ontleend aan de traditionele hoomi-zang van
West-Mongolië en aan de religieuze zangpraktijk van het Tibetaanse boeddhisme. Dat zijn muziek
een zeker mystiek tintje heeft is daarom niet verwonderlijk: "Het luisteren in zijn meest zuivere vorm zal
leiden tot een ontvankelijkheid van het hele individu, van geest en lichaam samen", zegt hij in zijn
toelichting. Maar dit soort technieken had hij dan ook onmogelijk kunnen leren van de 'change-ringers'.
Bells of the Cotswolds: a ringing tour - Saydisc SDL 290 (importeur: Clavicenter, Buitenbrouwersstraat 6,
Amsterdam).
Simeon ten Holt: Canto Ostinato - distributie: Stichting Gaudeamus, Swammerdamstraat 38, Amsterdam.
Steve Reich: Variations / John Adams: Shaker loops- Philips 412214-1.
The Harmonic Choir: Hearing Solar Winds - Ocora 558 607.
© Frits van der Waa 2007
