Let op: de website is verhuisd naar fritsvanderwaa.nl

Verschenen in de Groene Amsterdammer van 10 september 1986

De dreunende klappen van een aards ensemble

Afscheid van Hoketus

Na tien jaar lang de muziekpodia in binnen- en buitenland onder stroom te hebben gezet, heft het ensemble Hoketus zichzelf op. Geheel in stijl wordt het een keiharde zwanenzang. Komende zondag, tijdens twee afscheidskoncerten zal de grote zaal van Frascati voor de laatste keer worden gevuld met een muzikaal universum van graniet en gietijzer. Daarna wordt de herinnering aan de groep slechts bewaard in samengeperste schijven: Hoketus' laatste plaat, een dubbelelpee, Balans. Laat Hoketus alleen sporen in tiet vinyl achter of is er meer?


Hoketus is een even eerbiedwaardige als eigenaardige kompositietechniek, die vooral in de veertiende eeuw veel werd gebruikt. Twee (of meer) stemmen zingen om de beurt noten van één melodie, waardoor een vreemd stokkend effekt ontstaat. Het is letterlijk: 'hikkende' muziek. Met zijn kompositie Hoketus bezorgde Louis Andriessen de minimal music in 1976 de hik. Die was eigenlijk al latent aanwezig in de kabbelende, in elkaar grijpende xylofoonmotiefjes van een komponist als Steve Reich, maar in Andriessens stuk begon het middenrif voor het eerst heftig te schokken.

In Hoketus gaat het niet langer om twee stemmen, maar om dissonante, massieve akkoorden die tussen twee identieke instrumentale groepen van links naar rechts springen. Daarbij nemen de twee helften van de groep steeds elkaars rol over, zodat de waarneming van de luisteraar voortdurend heen en weer wordt geslingerd tussen het geheel en de samenstellende delen.

Het begon als een projekt aan het Haags Conservatorium, en het werd een ensemble. De bezetting van twee panfluiten, twee vleugels, twee Fender-piano's, twee slagwerkers, en twee basgitaren (later uitgebreid met twee saxofoons) werd min of meer toevallIg gedikteerd door de musici die oorspronkelijk aan het projekt deelnamen. Met zijn agressieve, dreunende klappen doorbrak Hoketus de etherische, meditatieve sferen waarin de Amerikaanse minimalisten zich bewegen. Ondanks de repeterende patronen kreeg het publiek niet de kans zich in slaap te laten wiegen, want het perkussieve, zwaar versterkte geluid vestigde de aandacht direkt op de muzikale processen. 'Aards', zo noemde de groep het geluid zelf. 'Drammerig', zeiden de tegenstanders. Smalend werd er gesproken over de Nieuwe Nederlandse Eenvoud.

Maar dat was niet het belangrijkste. Tot op de dag van vandaag belichaamt Hoketus een nieuwe muziekpraktijk, net als het orkest De Volharding, dat ook al ontsproten is aan een stuk van Louis Andriessen: het ensemble vormt een kollektief (er wordt zonder dirigent gespeeld), en streeft ernaar de traditionele verhouding tussen komponist en musicus te doorbreken. Het blijkt dat die opzet geslaagd is, want tegenwoordig kijken we er niet meer van op dat een groep als Hoketus voor een groot deel uit komponisten bestaat.

Lastig ensemble

Anders dan de Volharding heeft Hoketus zich niet intensief beziggehouden met ideologische problemen zoals de maatschappelijke funktie van het ensemble, maar des te meer met de muzikale identiteit van de groep zelf. Het besluit de groep op te heffen is daar de uiterste konsekwentie van.

Cees van Zeeland, pianist en komponist, heeft vanaf het begin bij Hoketus gespeeld. 'In de afgelopen tien jaar heeft een hele serie Nederlandse komponisten een stuk voor ons gemaakt', zegt hij, 'en we zijn nu op het punt dat we òf diezelfde mensen nog een keer moeten vragen, òf dat we mensen uit het buitenland moeten interesseren. Dat laatste is goed denkbaar. Het is in het verleden ook wel eens gebeurd, maar praktisch is het erg lastig. Er moet ook geld voor zijn, en dat kan Hoketus zich niet permitteren. En als je de komponisten in Nederland nog eens langsgaat, blijkt dat een aantal daarvan inmiddels andere interesses heeft. Natuurlijk zijn er mensen die wel willen, maar waar wij weer twijfels bij hebben. Het is zo langzamerhand wel bekend dat Hoketus eigenlijk een heel lastig ensemble was, en heel kritisch op wat er binnenkwam. Dat kwam ook doordat het altijd een komponistenensemble is geweest, en komponisten bemoeien zich nou eenmaal steeds met die noten. Er is ook werk afgevoerd van mensen uit de groep zelf, dat werd even hard aangepakt.

Dan blijkt dat het na tien jaar een beetje op is. En we vonden het verstandiger om te stoppen op het moment dat de groep nog goed funktioneert, in plaats van eerst nog een tijdje te modderen en dan op te houden.'

Verkeerde noten

In de tien jaar van zijn bestaan heeft Hoketus een hele evolutie doorgemaakt, waarbij het bekommentariëren van de minimal music geleidelijk op de achtergrond raakte, al houdt de groep het beste werk nog op het repertoire.

Hoketus zelf is nog steeds het meest radikale stuk, op de voet gevolgd door Bint van Cornelis de Bondt. Komposities met een variabele lengte, want de leden van Hoketus bepalen zelf tijdens de uitvoering hoe vaak een fragment wordt herhaald. Een van de spelers geeft met een opgestoken hand aan wanneer het tijd is om 'door de bocht te gaan'.

De eerste stap in een andere richting werd genomen door bassist Huib Emmer met Camera Eye, inmiddels eveneens van het repertoire genomen. Emmer hanteert in zijn werk een muzikaal ekwivalent van de filmmontage. Cees van Zeeland: 'Huib liet in dat stuk de graduele processen los en ging meer in de weer met het geluid van het orkest. Dat was een mogelijkheid: langzamerhand bleek dat het een behoorlijk versterkt ensemble was, een soort popgroep die de verkeerde noten speelt. Het stuk gaf allerlei nieuwe speelproblemen: je moet het heel anders organiseren als dat herhalingselement verdwenen is. Huib vond dat het zo moest, anderen vonden van niet. Maar het bleek dat er meer komponisten waren die wat anders wilden, en langzamerhand begon dat idee ook in het orkest zelf te groeien. De ontwikkeling is inmiddels zo uitgewaaierd dat er nu veel meer dingen denkbaar zijn dan bijvoorbeeld vier jaar terug.'

Het veranderen van de muzikale ideeën hing ook samen met wisselingen van spelers. Er werd geëxperimenteerd met improvisatie en met popmuziek. 'Er zijn heel veel dingen opgeschreven en ook nog wel uitgevoerd, en daarna met haastige spoed weer afgevoerd. Ik denk dat het voor veel komponisten geen pretje geweest is om voor Hoketus te schrijven.'

Maximaal

Toen Hoketus tijdens het Holland Festival van vorig jaar samen met De Volharding het ensemble Kaalslag vormde was het besluit de groep op te heffen al genomen. Kaalslag was dan ook niet bedoeld als een voortzetting van Hoketus, maar als een incidenteel projekt.

Hoketus' probleem was dat de musici niet in herhaling wilden vervallen, terwijl ze tegelijkertijd de marges waarbinnen de groep opereerde streng afbakenden. Maar het is muziek blijven opleveren, in de eerste plaats voor Hoketus zelf, terwijl verworpen ideeën dikwijls resulteerden in stukken voor andere ensembles. De stijl lijkt bovendien in veel Nederlandse komposities te bespeuren aan de hand van allerlei variaties op de hoketustechniek, of een symmetrische opstelling.

Van Zeeland schat dat Hoketus twintig stukken heeft uitgevoerd, afgezien van alle onvoltooide of niet naar buiten gebrachte projekten. De vaste elementen in het vocabulaire, de hoketus-techniek en het specifieke geluid van de groep. zijn in een aantal stukken behoorlijk uiteengerafeld, zoals in het laatste voor het ensemble geschreven stuk, Spåra van Klas Torstensson. De stelling dat Hoketus zich in tien jaar tijd ontwikkeld heeft van 'minimaal' naar 'maximaal' is te verdedigen.

Hoketus stopt ermee. Maar wat gebeurt er nu met al die stukken, waarin zo veel energie is gestoken? Cees van Zeeland denkt niet dat de groep ooit nog bij elkaar komt: 'Je neemt zo'n besluit niet voor niets. Maar het is heel goed denkbaar dat een ander ensemble die stukken gaat uitvoeren. In Hongarije is er al een groep die Hoketus speelt. Maar een van de essentiële dingen van Hoketus is natuurlijk dat we zonder dirigent spelen – niet dat we iets tegen dirigenten hebben, maar je speelt gewoon totaal anders. Timing, eigen muzikale verantwoordelijkheid, dat zijn dingen die je ongetwijfeld zult missen als, bijvoorbeeld, over een paar jaar een Engelse groep Tam Tam van Diderik Wagenaar gaat spelen, en er gaat iemand voor staan zwaaien. Want het lijkt me niet haalbaar om dat zomaar zonder dirigent te spelen, ook Hoketus heeft daar veel tijd in moeten steken. Je zult dan ongetwijfeld een heel ander stuk horen.'

En samen met Hoketus verdwijnt er toch wel iets belangrijks (althans voor een tijdje) uit de Nederlandse muziek, namelijk dat elektrische geluid. Ik heb zelf het idee dat daar nog veel meer mee te doen is.'

Op 14 september zullen twee afscheidskoncerten worden gegeven in Frascati, Nes, Amsterdam. Om 16.00 uur Tam Tam van Wagenaar, De IJzergieterij van A. Mossolov en Bint van Cornelis de Bondt. Om 20.30 Spåra van Torstensson, Singing the pictures van Huib Emmer, Grey Matter van Gene Carl en – tot slot – Hoketus van Louis Andricsscn. Reserveren: 070-235723/235724. Tijdens het koncert is de dubbelelpee Balans te koop voor f 25 (i.p.v. f 35) Hierop staan de stukken die 's avonds worden uitgevoerd.


© Frits van der Waa 2007