Programmatoelichting voor een concert van het Amsterdams Blazers Collectief in het Holland Festival, juni 1991
Karel Mengelberg: Catalunya renaixent
Uit het hierbij afgedrukte
artikel uit 1934 valt goed af te lezen hoe
enthousiast Karel Mengelberg was over de Banda Municipal de Barcelona. Dezelfde geestdrift
straalt je tegemoet uit de noten van Catalunya renaixent, het werk dat hij
eerder dat jaar voor de Banda gecomponeerd had.
Het was niet meer dan een samenloop van omstandigheden die Mengelberg, destijds 31
jaar oud, naar Spanje had gebracht. Vanaf 1930 had hij in Berlijn gewerkt als
muzikaal adviseur van de Reichs Rundfunk-Gesellschaft en chef-toonmeester van de
Deutschlandsender. Zijn echtgenote, de harpiste Rahel Draber, was half joods. Meer
was er niet nodig om in het Duitsland van 1933 je baan kwijt te raken.
In die benarde situatie was het aanbod van zijn zuster Leen en haar man Lou
Lichtveld (beter bekend als de schrijver Albert Helman) om bij hen in te trekken
meer dan welkom. De Lichtvelds woonden met hun drie kinderen in San Cugat del
Vallès, een dorpje in de omgeving van Barcelona. Het leven was er goedkoop,
Mengelberg en zijn vrouw konden het er, dankzij een klein spaarpotje, geruimte tijd
uithouden. Want professioneel gesproken had Barcelona hun weinig te bieden.
De kennismaking met de toen wereldberoemde Banda Municipal (zie het
artikel van
Karel Mengelberg in de Groene Amsterdammer van 21 juli 1934) bracht
Mengelberg op de gedachte een stuk voor dit blaasorkest van tachtig musici de
componeren. Het werd Catalunya renaixent (Catalonië herboren): een
duidelijke vingerwijzing naar het Catelaanse nationalisme, dat zich al sedert het
midden van de negentiende eeuw roerde en dat zich kort tevoren, in 1931, het jaar
dat in Spanje de Tweede Republiek werd ingesteld, zelfs een bescheiden mate van
autonomie bevochten had.
Het was (afgezien van de Tagore-liederen voor sopraan en orkest uit 1925)
Mengelbergs eerste compositie voor grote bezetting. Nietemin was hij bepaald geen
beginneling meer. Hij was als componist geschoold door Willem Pijper, wiens invloed
overigens, getuige Mengelbergs tamelijk romantische georiënteerde schrijfwijze,
beperkt gebleven is. Tijdens zijn studie aan de Hochschule für Musik in
Berlijn had hij bovendien in zijn onderhoud voorzien met leerzame arbeid: het
vervaardigen van talloze instrumentaties en piano-uitreksels.
Catalunya renaixent heeft oorspronkelijk als ondertitel: Esbos simfonic
per a orquestra de vent ('Symfonische schets voor blaasorkest'). Het woord
esbos is later vervangen door evocacio ('evocatie'). Schets of
evocatie, dat is om het even. Belangrijker is het symfonische aspect. De Banda was,
met zijn luxueuze bezetting, een waarige tegenhanger van het traditionele
symfonie-orkest. Het omvangrijke klarinettenensemble had om en nabij de dragende
functie van de strijkers overgenomen.
Mengelberg heeft zich ingespannen om alle kleuren en instrumenten van het ensemble,
zowel in combinatie als afzonderlijk, te laten schitteren. Tegenover Spaanse
coleur locale,
met gulle hand aangebracht rondom een sardana (de authentieke Catalaanse
volksdans), heeft hij echter een Noordeuropees – zo men wil typisch Nederlands
– element gezet: een koraalmelodie.
Het werk opent met de koraalmelodie, doorsneden met flarden Spaanse muziek in de
exotische 7/8-ste maatsoort. De verschijning van het sardana-thema, eerst in de
klarinetten en later, na een door drie ximiries (Catalaanse volksinstrumenten met
hobo-achtige klankkleur) gedomineerd intermezzo, in de saxofoons, leidt tot een
climax, waarin een contrasterend klopmotief verschijnt. Dit alles wordt in
gecondenseerde, gevarieerde vorm herhaald. Een lange cadens, waarin de
verschillende secties van het orkest zich afzonderlijk presenteren, leidt naar een
grandioze, door het orgel ondersteunde, slotpassage, waarin het koraal, het
klopmotief en de sardana optreden.
Mengelberg zelf leidde de eerste uitvoering van zijn compositie, die de Banda –
onder zijn vaste chef Joan Lamote de Grignon – daarna vermoedelijk nog
verscheidene malen heeft uitgevoerd. De toehoorders zullen er veel in hebben
herkend, maar waarschijnlijk niet de koraalmelodie. Het is die van Psalm 72:
Geef, Heer, de koning Uwe rechten en Uw gerechtigheid
aan 's konings zoon, om Uwe knechten te richten met beleid.
Dan ruist op alle bergen vrede, heil op der heuvlen top.
Hij zal geweldenaars vertreden, maar armen richt Hij op.
Er zijn vele andere berijmingen van deze melodie. Het staat niet vast of Mengelberg
deze of enige tekst bij het componeren in gedachten had. Hoe dan ook, de bede om
vrede was aan dovemansoren gericht. Twee jaar later, in 1936, brak de Burgeroorlog
uit. Die maakte, samen met het daaropvolgende Franco-regime, niet alleen een einde
aan een half miljoen mensenlevens, maar ook aan het Catalaanse nationalisme, en –
in één moeite door – aan het bestaan van de Banda Municipal de
Barcelona. Maar dirigent Lamote wist het orkestmateriaal in veiligheid te brengen,
en zo komt het dat het Amsterdams Blazers Collectief Catalunya renaixent
speelt uit de door Mengelberg zelf uitgeschreven partijen.
(met dank aan mevrouw R. Mengelberg-Draber).
© Frits van der Waa 2007
