Verschenen in Jazzbulletin, januari 2006
Niks geen brave notenslaven
Met een programma vol splinternieuwe stukken nam het Maarten Altena Ensemble op 13 november zowel afscheid
van zijn oprichter als van zijn oude naam. In het vervolg gaat de groep als MAE door het muziekleven.
Het was in zekere zin veelbetekenend dat het concert plaats vond in de grote zaal van het Muziekgebouw
aan 't IJ, en niet in het in hetzelfde pand gehuisveste Bim-huis. Want destijds, toen Altena begon met zijn
bandje, was dat podium voor jazz en geïmproviseerde muziek hun natuurlijke biotoop. In een kwart eeuw
kan er veel veranderen.
Altena (1943) is van een generatie voor wie de jazz nog een revolutionaire lading had. Het was voor hem
het middel om zich los te maken van het keurige milieu waarin hij was opgegroeid. Hij maakte in de jaren
zestig furore als bassist, speelde met Amerikaanse musici zoals tenorist Dexter Gordon en altist Marion Brown
(zie de lp Porto Novo met drummer Han Bennink uit 1967) en werd door zijn aandeel
in ensembles als de Instant Composers Pool en De Volharding een geziene figuur in kringen van de Nederlandse
avantgarde-jazz.
Afgezien van talrijke opnamen in uiteenlopende ICP-bezettingen maakte Altena in 1973 de eerste van een aantal lp's
met solo-contrabasimprovisaties (Handicaps, ICP019). In 1978 formeerde hij zijn eigen kwartet,
dat in 1980 de lp Op stap uitbracht, enkele jaren later werd uitgebreid tot een octet en omgedoopt
tot het Maarten Altena Ensemble.
Zoals in de meeste Nederlandse geïmproviseerde muziek van die tijd zocht het Altena Ensemble een
balans tussen orde en wanorde, tussen vooraf bedachte structuren en ontregelende, ter plaatse door de musici
ingebrachte gebeurtenissen. Musici van het eerste uur waren trombonist Wolter Wierbos, saxofonisten Paul
Termos en Peter van Bergen en pianist Guus Janssen.
Maar in het repertoire van het ensemble nam het belang van de gearrangeerde noten al snel de overhand
over de spontane gekkigheid. Altena legde zich meer en meer toe op het componeren, wat hem in 1997 deed
besluiten het basspel aan een andere, in zijn ogen betere speler over te laten. Sedertdien fungeerde hij
als artistiek leider van de groep, een rol die hij zelf typeert als 'muzikaal choreograaf'. Maar ook die
functie geeft hij nu uit handen, na zijn gezelschap door een periode met zwaar weer – in de gedaante
van een slechtgeluimd advies van de Raad voor Cultuur – te hebben geloodst. Het MAE zal vanaf 1
januari 2006 geleid worden door componist Yannis Kyriakides (1969) en Ronald Spekle (1959).
De bezetting van het Maarten Altena Ensemble wisselde met het verstrijken der jaren en het komen en
gaan van verschillende musici, maar de instrumentale samenstelling kreeg aan het begin van de jaren
negentig een vaste vorm, en daarmee een karakteristieke sound. Naast piano, viool, slagwerk, klarinet en
trombone is daarin het koloriet van blokfluit, elektrische gitaar en een lage vrouwenstem letterlijk
toonaangevend.
Hoewel de improvisatoren van het eerste uur inmiddels plaats hebben gemaakt voor musici die hun
hand niet omdraaien voor het spelen van weerbarstige opgeschreven muziek, zijn de spelers van het Altena
Ensemble allerminst brave notenslaven, maar veeleer eigengereide pioniers. Juist omdat het ensemble
intensief samenwerkt met componisten dragen ze op hun eigen onverwisselbare manier een belangrijk
steentje bij aan het repertoire van de groep. Door dat werkplaatskarakter neemt het Altena Ensemble
een heel eigen plaats in te midden van de overige ensembles voor moderne muziek.
Een belangrijke rode draad in de programma's waren de Connection-projecten, waarin componisten werden
uitgenodigd om muzikaal commentaar te leveren op het werk van illustere voorgangers als Erik Satie, Edgard
Varèse en Thelonious Monk. Daarnaast heeft Altena van meet af aan de kruisbestuiving met andere
kunstdisciplines onderzocht. Er loopt een rechte lijn tussen een voorstelling als Tableau Vivant
uit 1985, waarin hij (als solist) samenwerkte met vormgever Marc Terstroet en danseres Regina Baumgart,
naar recentere programma's als Terts, een coproductie met het choreografenduo Leine & Roebana, of
Open Plekken en Mijlpaal er trilt iets, waarvoor dichter Remco Campert de teksten leverde.
Die lijn zal onder het artistiek leiderschap van Kyriakides en Spekle zeker worden voortgezet, al zal
er in de toekomst vaker worden samengewerkt met componisten en musici uit het veld van de elektronische
muziek.
Ter gelegenheid van Altena's afscheid is niet alleen een cd met de titel Speechless uitgebracht,
maar ook een fraai liber amicorum waarin uiteraard niet alleen geschreven bijdragen maarook tekeningen en
foto's zijn opgenomen. En Altena? Die gaat niet op zijn lauweren rusten, maar zich eindelijk full-time
aan het componeren wijden. Zijn eerste opera staat gepland voor 2007 - uit te voeren door het MAE.
© Frits van der Waa 2008
