'Tenenkrommende banaliteit', 'een echte opera in de ware zin des woords', 'nauwelijks een spoor van muzikaal drama', 'de meest perfecte synthese van beeld en geluid die ik ooit in een opera heb gezien', 'trendy en opgeblazen'.
Het is een greep uit de loftuitingen en regelrechte beschimpingen waarmee componist Michel van der Aa en schrijver David Mitchell door de critici werden overladen na de wereldpremière van hun opera Sunken garden, afgelopen april in Londen. Deze maand staat de opera op het Holland Festival.
'Het was bijna onmogelijk om aan al die verwachtingen te voldoen,' zegt Michel van der Aa. 'Er is zo veel voorpubliciteit geweest. De Daily Mail besteedde er wel zeven pagina's aan.' De 43-jarige componist is weer terug in Amsterdam, waar hij zich nu voorbereidt op de tweede reeks opvoeringen van Sunken garden, nu in het Holland Festival.
Van der Aa geldt al een jaar of tien als de meest innovatieve componist die Nederland rijk is. Niet alleen brengt hij in zijn muziek een vanzelfsprekende combinatie van elektronisch bewerkte en live gespeelde klanken, maar ook verwerkt hij theatrale elementen en filmbeelden in zijn composities. Zo maakte hij in 2002 de eenpersoonsopera One, waarin sopraan Barbara Hannigan in de clinch ging met haar gefilmde zelf. En met zijn opera After life uit 2006 liet hij het stadium van de veelbelovendheid definitief achter zich. Hij schreef niet alleen de muziek, maar regisseerde en filmde ook zelf.
Raadselachtige plot
Van der Aa en zijn librettist, de Britse romanschrijver David Mitchell, besloten in Sunken garden 3D-film te gebruiken. Voor de operawereld was dat een primeur, en dat verklaarde al bij voorbaat de enorme aandacht. De English National Opera was de hoofdopdrachtgever, dus het was logisch dat de eerste uitvoering in Londen plaatsvond.
'Je zit daar echt onder een loep,' vindt Van der Aa. 'Ik had heel graag veel kleiner willen beginnen, met een try-out. Dan had het daarna kunnen groeien. Maar dat doet men niet in opera, het is gewoon: boem, de première!' Hij is dan ook van plan een aantal wijzingen aan te brengen in de opera als die in 2014 in Toronto en in 2015 in Lyon zal worden opgevoerd.
Veel critici hadden moeite met de ingenieuze, maar complexe en wat raadselachtige plot van de opera. 'Het is een typisch David Mitchell-verhaal,' zegt de componist. 'In zijn boeken worden ook niet alle vragen beantwoord. Wat ik goed vind aan zijn werk is dat het in een bepaald opzicht heel formalistisch is. Zijn boek Cloud atlas heeft bijvoorbeeld de structuur van matroesjka's, die Russische poppetjes: een verhaal in een verhaal in een verhaal. Elk verhaal breekt af in het midden en gaat aan het eind weer verder. Dat is het skelet, maar daarbinnen is hij bezig met het vlees. Het grappige is dat hij een groot bewonderaar is van de film After life, waarop mijn opera uit 2006 is gebaseerd. Zo zijn we elkaar op het spoor gekomen.'
Geschikte prooi
In Sunken garden grijpen drie lagen in elkaar. De eerste is een whodunnit, waarin videomaker Toby Kramer een film maakt over verdwenen personen. De kern van dat verhaal bestaat uit filmfragmenten. Zijn zoektocht leidt hem naar de verzonken tuin, een soort tussenwereld tussen leven en dood, getoond in 3D, die alleen via een droom kan worden betreden. Daar heerst zijn tegenspeelster Zenna Briggs, die de levenskracht van haar slachtoffers gebruikt om zelf onsterfelijk te worden. De vermisten verschijnen alleen virtueel op het podium, als 3D-projectie, maar zingen in een van de laatste scènes wel samen met de levende zangers. Ook blijkt ieder van hen een voorgeschiedenis te hebben, en dat is dan de derde laag.
Van der Aa: 'Het zijn mensen die kwetsbaar zijn omdat ze een zwaar trauma met zich meedragen. Gewonde dieren zogezegd, en dat maakt ze tot een geschikte prooi voor Zenna. Toen David en ik het hadden over die ruimte tussen hemel en aarde waar we die ontvoerde mensen zouden tegenkomen bedachten we dat het mooi zou zijn het in 3D te doen, dan voeg je letterlijk een extra dimensie toe. Alsof je het hoofd van de filmmaker binnengaat. En tegelijkertijd voegen die voorgeschiedenissen ook een dimensie toe. Naar die gelaagdheid waren we duidelijk op zoek.'
Knipgeluiden
Hoe is het mogelijk drie verschillende disciplines te beoefenen – als componist, als filmmaker en als operaregisseur – zonder totaal overspannen te raken? Voorafgaand aan de première is Van der Aa drie maanden non-stop in touw geweest, maar, zoals hij zegt: 'Het voordeel is dat ik het niet allemaal tegelijkertijd hoef te doen. De muziek is op een gegeven moment af, dan ga ik filmen, dan de film monteren en daarna pas de toneelregie doen. Het zijn verschillende stadia. Ik ben zeker nog niet volleerd, ik leer elke keer weer veel bij.'
Het bijzondere aan Van der Aa's esthetiek is dat hij zowel met elektronisch geluid als met filmbeelden een illusoire realiteit oproept, maar die tegelijkertijd ondermijnt. De verzonken tuin is ook in het verhaal een kunstmatige constructie, en daarmee gevoelig voor storingen. 'Ik heb dat ook echt willen laten zien, de achterkant van de techniek. Uiteindelijk is film iets wat je kunt manipuleren, wat gaat knipperen en waarvan je de pixels kunt zien. Net zoals ik in de elektronische muziek de montages accentueer met knipgeluiden.'
Ook als componist verruimt Van der Aa zijn blikveld voortdurend. De stijl van zijn muziek is duidelijk modern, met hoekige, afgepaste en niet-grondtonige samenklanken, maar de muziek die hij heeft gecomponeerd voor het meisje Amber, een van de vermiste personen, bevat regelrechte dance beats. 'Ik heb mijn roots toegelaten, wat ik hiervoor nooit heb gedaan. Het is mijn jeugd, hè, popmuziek. Het is dubstep, maar dan wel met mijn eigen draai eraan. Ik wil de verschillende muziekvormen minder scheiden.'
Maar het Bach-citaat dat ook opduikt is juist weer een verwijzing naar de film Solaris van Andrej Tarkovski. 'Het stikt van de verwijzingen,' aldus de componist. 'Er zit ook Duran Duran in. En citaten uit eigen werk.'
Daarmee komen we op de vraag of muziek een abstracte grootheid is of juist betekenis draagt. 'Het is uiteindelijk de luisteraar die de betekenis eraan geeft,' vindt hij. 'Muziek kan ramen openen en een componist kan de luisteraars een bepaalde kant uit duwen, maar de laatste passen moeten ze zelf zetten. Je kunt niet te specifiek worden. Ik geloof bijvoorbeeld niet in 9/11-symfonieën. Dat zou ik echt nooit doen.'
Computerspellen
Een beetje beduusd is hij wel van de felle reacties die zijn werk in Engeland heeft losgemaakt. 'Ze hadden me er wel voor gewaarschuwd. Sommige Britse recensenten zijn heel behoudend, voor hen is mijn werk te controversieel. After life is in Londen ook totaal de grond in geschreven. Om te beginnen leeft daar de kwestie: hoort film wel in opera? Als je eerst door dat soort vragen heen moet, blokkeert dat natuurlijk het verdere kijken. Ik maak dat onderscheid helemaal niet, voor mij is het gewoon onderdeel van het vocabulaire waarmee ik het verhaal vertel. En een van de commentatoren schreef, heel terecht, dat er een soort onderscheid is tussen de digital immigrants en de digital natives; zo zijn er heel veel jongeren naar de voorstelling gegaan die helemaal geen moeite hadden met zulke gecompliceerde verhaallijnen of met een verticale vijver. Zulke dingen zien ze in computerspellen elke dag.'
Michel van der Aa heeft nog veel plannen op het gebied van muziektheater, maar vooreerst gaat hij zich concentreren op het vioolconcert dat hij voor Janine Jansen en het Koninklijk Concertgebouworkest gaat schrijven. Gewoon noten, zonder film en zonder elektronica. Want: 'Al die technische middelen, daar gaat het helemaal niet om. het gaat om de inhoud en wat daar het beste bij past.'
Sunken garden door Michel van der Aa en David Mitchell
3 t/m 9 juni (beh. 5 juni), Stadsschouwburg Amsterdam (Holland Festival)
www.hollandfestival.nl
© Frits van der Waa en Max Arian 2013
