In de VS heet hij wel 'de Andy Warhol' van de muziek. Zoals Warhol readymade beelden overnam uit de werkelijkheid en vermenigvuldigde, zo neemt de Nederlandse componist Jacob ter Veldhuis (62) de woorden en beelden van televisiepresentatoren en politici over. Die vergroot hij uit en vermenigvuldigt ze tot ware 'spraakmelodieën'. Het effect is overweldigend, maar het gaat hem niet om een kunstje. Hij wil het beeld oproepen van een wereld in chaos, die meer en meer onbestuurbaar wordt. Eind mei is bij de Nederlandse Reisopera de jongste editie te zien van The News.
Jacob ter Veldhuis is een boeiend verteller. Hij sprint in zijn studio in Doorn van het een naar het ander, maakt enorme omwegen, ontwijkt vragen of geeft er overvloedig gedetailleerde antwoorden op. Wat is The News eigenlijk? Een rockopera? Een multimediashow?
Ter Veldhuis: 'In New York noemen ze wat ik doe avantpop, je mag het ook een popopera noemen, maar misschien kun je dat hele woord opera beter weglaten. In Pittsburgh was het Andy Warhol Museum erbij betrokken en dat klopt, omdat ik in de muziek doe wat Warhol vijftig jaar geleden deed met beelden. Het begon ooit toen ik op tv de Jerry Springer Show zag met al die emotionele taferelen waaraan miljoenen kijkers zich vergaapten. Mijn vrouw zei: zet dat alsjeblieft uit, maar ik ben heel eigenwijs en dacht: nee, dit is het theater van nu. Voor mij als componist zijn mensen in emotionele situaties interessant. Muziek is ooit voortgekomen uit geëmotioneerde spraak; als de stem lange uithalen maakt wordt het vanzelf gezang.
Ik erger me vaak aan acteurs, omdat ik wat ze doen niet echt vind, maar ik ging met dat poëtische element van de Jerry Springer Show aan de haal en maakte er de suite Heartbreakers van voor de Houdini's. Ik heb geen toneelschrijvers als Ibsen of Thomas Bernhard nodig, ik kan gewoon op straat lopen, met mensen praten en daar mijn eigen theater van maken.'
Geen podiummens
Ter Veldhuis komt uit twee werelden, en dat hoor je aan zijn muziek. In de jaren zeventig speelt hij in allerlei rockbandjes, zelfs samen met Herman Brood, en tegelijkertijd studeert hij compositie en elektronische muziek aan het Gronings conservatorium. Hij beschrijft het als een schizofrene toestand: 'Ik praatte nooit met mijn conservatoriumleraren over mijn rockbands. Het is zelfs een keer voorgekomen dat de directeur me bij zich riep en zei: "Je bent jammend gesignaleerd in De Koffer," – dat was een jazzclub in Groningen – "wat denk je dat er van je wordt op die manier?"'
De rock-'n-roll is het uiteindelijk toch niet voor hem: 'Ik ben een introvert iemand, ik ben geen podiummens.'
Eenmaal afgestudeerd heeft hij aanvankelijk moeite zijn weg te vinden. In de wereld van de avant-gardemuziek, waar het modernisme dan nog hoogtij viert, trekken sommigen de neus op voor zijn werk. 'Te welluidend,' is het oordeel. Maar sinds de opkomst van het minimalisme, het postmodernisme en nog wat andere stromingen is die hooghartige houding voor een groot deel verdwenen, behalve in Duitsland, dat zich volgens hem nog in het tamelijk rigide 'post-Stockhausentijdperk' bevindt.
Gettoblaster
In de jaren negentig vindt Ter Veldhuis zijn focus in het werken met 'spraakmelodie'. Zijn voorbeelden zijn Steve Reich en de veel minder bekende Scott Johnson, volgens hem de eigenlijke uitvinder van deze techniek, die erop neerkomt dat je de melodische en ritmische kenmerken van spraak als leidmotief gebruikt, waarbij er door herhaling een muzikale groove ontstaat die vervolgens wordt voorzien van een instrumentaal contrapunt. De uitvinding van de sampler, die vanaf die tijd ook driftig wordt gebruikt in de dance-muziek, maakt dit idee een stuk makkelijker te realiseren. Maar Ter Veldhuis geeft het een theatrale toets met behulp van een ander populair muziekgereedschap uit die periode: hij laat de gesamplede spraak weergeven door een gettoblaster, ook wel boombox geheten, die hij naast de muzikanten op het podium zet. Zo ontstaat een hele reeks 'boombox'-composities.
De stap naar video is dan snel gezet. Voor Heartbreakers, het Jerry Springer-stuk, maakte vj Daniëlle Kwaaitaal destijds een visualisatie waarin het getier en de woede van de ruziënde gasten in grote swingende letters van het scherm knallen. Daar ligt eigenlijk al de kiem van The News. Maar voor dit nieuwe, grote werk kiest Ter Veldhuis, die zijn in het buitenland onuitspreekbare achternaam tegenwoordig graag als TV mag schrijven, zelf het beeld- en geluidmateriaal.
Het stuk beleeft in mei 2012 zijn première in Chicago en oogst lovende kritieken. In Nederland is het intussen ook al gespeeld, maar in een 'concertante versie', met twee schitterend zingende nieuwslezeressen – de Nederlandse Nora Fischer en de Amerikaanse LOIR (Lori Cotler) – en met het enthousiast tetterende Nederlands Blazers Ensemble aan de voet van het beeldscherm. De voorstelling die in mei bij de Reisopera gaat wordt avondvullend en krijgt meer scenische elementen, Xander Straat doet de regie.
Catastrofes
Bij dit stuk – en dat maakt het ook enig in zijn soort – is elke reeks voorstellingen weer anders. Net als een nieuwsuitzending bestaat The News uit items en spreekt de actualiteit een woordje mee. Maar dat heeft zijn grenzen.
'Het Holland Festival wilde The News wel hebben als ik elke week een nieuwe editie zou maken,' vertelt Ter Veldhuis. 'Nu is het wel een open stuk, maar het werkproces is heel traag. In een week kan ik op zijn hoogst één minuut beeld en muziek maken. Dus dat ging niet door. En het gaat me ook helemaal niet om de actualiteit – al heb ik Sarkozy eruit moeten gooien omdat hij te passé was. Ik wil een beeld van deze tijd schetsen, en van de wonderlijke mix tussen fictie en non-fictie die het nieuws is. Ik wil laten zien wat er broeit. We leven in een tijdperk van catastrofes. Overal komen mensen in opstand, in Egypte, Birma, Oekraïne. Wat ik zie als ik om me heen kijk is een wereld in nood, een redeloze, radeloze wereld die in toenemende mate onbestuurbaar aan het worden is, door politieke spanningen en de economische crisis. Met overal falende leiders.'
In The News werken de muziek en de visualisatie vaak als een vergrootglas. Het gekwaak van Berlusconi wordt potsierlijk, de broosheid van de vorige paus extra deerniswekkend. Maar, zo benadrukt Ter Veldhuis: 'Ik wil niet interpreteren, ik wil ook niet moraliseren. Natuurlijk sta ik aan de andere kant, ik ben een linkse kunstenaar, maar ik wil vermijden dat dat duidelijk wordt. Ik laat ook heel extreme Amerikaanse Republikeinen aan het woord, mensen die het wapenbezit verdedigen en ook iemand als Sarah Palin, omdat zij een prototype is van een bepaald soort denken.'
Amerika speelt in The News, en ook in het denken van Ter Veldhuis, een hoofdrol. Dat heeft volgens hem een heel simpele, exotische reden: 'Het is dezelfde reden die Van Gogh had om naar Frankrijk te gaan. Waarom deed hij dat? Omdat de kleuren daar anders waren.' Maar er speelt meer mee: 'Naar mijn idee is wat er de afgelopen honderdtwintig jaar muzikaal is gebeurd in Amerika – vanaf de gospel en de spiritual, via de blues, jazz, de rock-'n-roll en de hiphop – oneindig veel interessanter geweest dan de overgang via Mahler en Schönberg naar de atonaliteit hier in Europa. De taal is daarbij voor mij heel essentieel. Luister naar een goede saxsolo van Cannonball Adderley, en je hoort iemand praten. Ritme, groove, Amerikaanse taal swingt. En – dat speelt ook een rol – ik wil communiceren. Voor een hedendaagse componist schrijf ik een heel toegankelijk soort muziek, en dan is het een voordeel dat bijna iedereen die taal verstaat. Er zitten natuurlijk ook Chinezen en Irakezen in, maar dan wel ondertiteld.'
Terrorisme
Hoewel zijn muziek uitgesproken succesvol is in de Verenigde Staten, valt ze niet bij iedereen even goed. Zo kreeg de New Yorkse radiozender WNYC een fikse boete wegens het uitzenden van Grab it!, een boombox-stuk met stemmen van gedetineerden, waarin het woord motherfucker voortdurend terugkomt. Ter Veldhuis: 'Het gaat daarbij niet om de noten – was het maar waar – maar om het feit dat ik in mijn muziek iets vertel waarmee mensen het oneens zijn.'
Iets dergelijk overkwam hem met Cities change the song of birds, een stuk waarin harpiste Lavinia Meijer teksten als Lying piece of shit meespreekt, wat de componist op een beschuldiging van 'muzikaal terrorisme' kwam te staan. 'Het was helemaal niet mijn bedoeling dat dat zoveel stof zou doen opwaaien,' verklaart hij. 'Ik gebruik daar teksten van drugsverslaafde vrouwen in combinatie met heel mooie harpmuziek, en ik dacht: het een neutraliseert het ander. Lavinia en ik hadden allebei het gevoel: dit verhaal moet worden verteld. Hoe kun je je ogen hiervoor sluiten, deze wanhoop, deze misère? Bij mij maken die stemmen vooral ontroering los. Er schuilt schoonheid in de lelijkheid. Tegelijk voel ik ook dat ik over een grens ga, dat ik bijna koketteer met het verschrikkelijke leed van andere mensen. Ik heb wel eens een soort schaamtegevoel als ik een uitvoering van zo'n stuk bijwoon.'
The News heeft tot dusverre niet tot dit soort controverses geleid, maar de onderwerpen zijn brisant genoeg. Zo wordt de afscheidsboodschap van Beatrix, waarin zij braaf vraagt om wereldvrede, afgezet tegen de altijd maar voortgaande oorlogen in Congo. Na de première van deze 'definitieve' versie van The News in Enschede zullen er, zeker in de Verenigde Staten, nog meer opvoeringen volgen. Hopelijk ook in Carré in Amsterdam, waarmee de Nederlandse Reisopera vanaf dit jaar een speciale alliantie is aangegaan.
'Het stuk is nooit af omdat het nieuws nooit af is,' verklaart Ter Veldhuis. 'Mijn basis is nieuwsgierigheid, ik heb geen credo, ik zap langs dat nieuws en kies volkomen intuïtief dingen die me aangrijpen. Ik ben een spelend kind dat dingen uit de werkelijkheid pakt en daar muziek van maakt.'
The News door JacobTV - de opera-editie
23 en 25 mei, Wilminktheater Enschede; 28 mei, Parkstad Limburg Theaters Heerlen; 31 mei, Odeon De Spiegel Zwolle; 5 juni, Theater aan het Vrijthof Maastricht; later misschien in het Metropolitan Museum New York en Theater Carré Amsterdam
© Frits van der Waa en Max Arian 2014
