Verschenen in Vrije Geluiden no.11, 8 juli 2000
Belhamel voor het leven
In de jaren '20 zorgde George Antheil met zijn Ballet mécanique voor opschudding.
Naar aanleiding van zijn honderdste geboortedag besteden WDR en NDR op 8 juli uitvoerig aandacht
aan deze in 1959 gestorven componist.
'Reeds in 1900 shockeerde Antheil de U.S.A. met zijn Ballet voor aambeelden, vliegtuigpropellers,
electrische bellen, claxons, 16 pianola's, stukken tin en staal,' lezen we in Inleiding tot de hedendaagse muziek
van Henk Stam (1953), die vervolgens stelt dat deze partituur 'geen noot muziek' bevat. Een constatering die van evenveel
accuratesse getuigt als de vermelde titel en jaar van ontstaan. George Antheil had wel een buitengewoon vroegrijp
componist moeten zijn om deze prestatie reeds in zijn geboortejaar te kunnen leveren.
Ballet Mécanique heette het muziekstuk voluit, en de schepper ervan was 24 jaar toen hij eraan begon.
Hij had in 1922 zijn geboorteplaats Trenton, New Jersey, verlaten om in Europa een carrière als
concertpianist op te bouwen. Schandalen en opstootjes vergezelden zijn optredens, waarin hij naast
muziek van Stravinsky, Schönberg en andere modernen eigen stukken met titels als Airplane Sonata
en Sonata Sauvage ten gehore bracht. Maar het duurde niet lang voor hij besloot dat componeren zijn ware
roeping was.
Voor Antheil, jong als hij was, was het Ballet Mécanique de uiterste consequentie
en daarmee tevens het afscheid van de motorische, dissonante stijl die hij in zijn vroege werken
hanteerde. 'Waarschijnlijk ben ik in de grond een classicist,' schreef hij jaren later in zijn
autobiografie, 'en Ballet mécanique is in wezen een romantisch stuk, dat alle
grenzen en regels doorbreekt en daar wel bij vaart.'
Dat is een originele kijk op de zaak. Ballet mécanique mag in onze oren bij lange na
niet zo iconoclastiseh klinken als destijds, bij de eerste uitvoeringen – met al zijn
luidruchtigheid is de muziek uitermate scherp gedoseerd, kleurrijk, vitaal en verrassend –
maar romantisch?
Toch: de oorspronkelijke titel was Message to Mars. 'De muziek had niets te maken met de
uitbeelding van fabrieken of machines,' aldus Antheil. 'Ik had veeleer het idee dat ik het tijdperk
waarin ik leefde moest waarschuwen voor de schoonheid en de gevaren van zijn eigen onbewuste
mechanistische filosofie en esthetiek.'
Mooie woorden, maar wie zijn autobiografie de titel Bad Boy of Music geeft weet drommels
goed dat publiciteit en shock value hand in hand gaan. Het boek is hoe dan ook zó
goed dat het nog steeds in druk is, want Antheil kon niet alleen met noten, maar ook met woorden
voortreffelijk overweg. Fascinerend is zijn beschrijving van het Parijs van de jaren '20, waar op
dat moment zowat alle kunstenaars van internationale betekenis tegelijk rondliepen. Antheil kende
ze allemaal: Joyce, Hemingway, Pound, Satie en Stravinsky, om er maar een paar te noemen.
Of Antheil inderdaad een tijdlang goed bevriend was met Stravinsky is de vraag. Stravinsky
beweerde later dat Antheil zich aan hem opdrong. Het is hoe dan ook een feit dat Antheil een enorme
bewondering koesterde voor zijn achttien jaar oudere collega. En die klinkt overal in door: in zijn
'lawaaimuziek', in de op jazz georiënteerde werken die daarop volgden, en zelfs nog in de
'rijpe', veel goedmoediger neoklassieke muziek die hij vanf 1933, het jaar van zijn terugkeer naar
Amerika, componeerde. Toch is Antheil altijd te eigenzinnig om als een epigoon beschouwd te worden.
Zijn latere werk mag soms verbazend rustiek klinken, het heeft met zijn sprankelende ritmiek en
zijn bij vlagen onbekommerd dissonantengebruik een heel eigen signatuur. Hij schreef vier opera's,
zes symfonieën en vele kleinere stukken – allemaal zeer aanhoorbaar en zeker niet
oppervlakkig – maar het is toch nog altijd het beeld van vliegtuigpropelIers dat op het
nageslacht het meeste indruk maakt. Voor Antheil zelf had het begrip 'spektakel' echter een nauwer
afgebakende betekenis: 'In mijn partituur staat alleen het geluid van een propeller.'
Boxer des Gefühls - Zum 1.00. Geburtstag von George Antheil. Zaterdag 8 Juli, WDR 3,
15.05 uur.
Nachtmusik: George Antheil - Bad Boy of Music. Zaterdag 8 Juli, WDR 3, 22.00 uur Welt der
Musik: Bad Boy of Music. Zaterdag 8 juli. NDR Radio 3. 22.00 uur
© Frits van der Waa 2007
