Verschenen in Vrije Geluiden no.21, 25 november 2000
De verre verschieten van Radio 4
Deze novembermaand bestaat Radio 4 vijfentwintig jaar. Om dit heuglijke feit te vieren zet de zender
zichzelf drie dagen lang in het zonnetje. Maar hoe staat het er eigenlijk voor met Nederlands oudste
klassieke radiostation?
Op 28 december 1975 was het eindelijk zo ver. Nederland had zijn eigen klassieke zender, Hilversum
4. De jonge boreling mocht aanvankelijk alleen van 8 tot 18 uur de ether in, dus de
klassieke-muziekliefhebbers moesten 's avonds maar zien hoe ze aan hun trekken kwamen. Het duurde
dan ook niet lang voor daar verandering in kwam.
Hilversum 4 was het geesteskindje van de Stichting Nederland Muziek, die in 1973 de oprichting
van een klassieke radiozender bepleitte. Violist Theo Olof was destijds een van de initiatiefnemers,
samen met de schrijver Rudy Kousbroek, NRC-redacteur K.L.Poll en Parool-kriticus W. Jungman. 'We
kregen werkelijk een lawine van adhesiebetuigingen,' herinnert Olof zich. 'Bij elkaar waren het er
uiteindelijk 130.000. Die kreeg ik in den beginne allemaal thuis bezorgd, dat was wel een beetje
moeizaam.'
Binnen drie jaar had de Stichting haar doel bereikt. Maar temidden van het feestgejuich klonken
van meet af aan kritische stemmen. En dat is altijd zo gebleven. Olof: 'Ik werd jaren later nog,
ook toen ik er niets meer mee te maken had, dikwijls aangesproken en aangeschreven door luisteraars
die niet tevreden waren met de programma's.'
'Ik luister er niet veel meer naar,' zegt mede-oprichter Kousbroek. 'Er wordt nog steeds veel te
veel gepraat. En vooral 's avonds krijg je dat pseudo-moderne gedonderjaag met banjo's en zo.' De
schrijver zoekt tegenwoordig zijn heil in zijn cd-collectie.
Hilversum 4 werd Radio 4, de programma's werden gehorizontaliseerd, en er kwamen een
zendercoördinator en een zenderredactie. Toch is de zender – net als het hele omroepbestel
– nog altijd een schip met een stuk of tien zendgemachtigde kapiteins, die samen de koers
moeten bepalen. En de beste stuurlui, de politici, staan intussen aan wal, gewapend met botte
bijlen, de staatssecretaris voorop.
Intussen worden aan boord nijver krachten gebundeld. Informeel is er bij Radio 4 al sprake van de NVV,
het verbond van NPS, Vara en VPRO dat verantwoordelijk is voor de succesvolle Matinee-concerten. Maar het is een traag
proces. 'Het gespartel van al die clubs die voor hun eigen bestaan vechten staat haaks op het
overleven van de publieke omroep,' vindt Jan Zekveld, hoofd van de Vara-muziekafdeling. 'Het ziet
er niet goed uit voor Radio 4. De luistercijfers gaan omlaag. Radio 4 is allang niet meer de enige
aanbieder op de kabel voor klassieke muziek. Het is een versnipperde zender, die niet coherent
opereert. Het is heel moeilijk om in deze constellatie tot iets goeds te komen. Terwijl het gaat om
betrekkelijk marginale verschuivingen die naar Hilversumse maatstaven hemelschokkend zijn –
denk maar aan de verhuizing van Lingo van Nederland 3 naar Nederland 2.'
Jos Leussink, eindredacteur Radio 4 van de KRO, houdt er een sombere lange-termijnvisie op na:
'Het is duidelijk dat het verschijnsel "klassieke muziek" in onze cultuur en in de opvoeding, op de
scholen, niet die plaats heeft die het verdient. En dat speelt door in de belangstelling voor Radio
4, in aantallen luisteraars. Ik denk dat het een maatschappelijk gegeven is, wat we ook aan fraais
en moois te bieden hebben. Ik ben op zichzelf niet pessimistisch over het gebruik van media in
Nederland. Boeken zijn niet verdwenen toen er tv kwam. En het radiogebruik op zichzelf neemt niet
af. Mijn zorg is alleen het soort radio dat gekozen wordt.'
'De kruik gaat zo lang te water tot hij barst,' zegt Aad van Nieuwkerk, groepsredacteur voor
Radio 4 bij de VPRO. 'Buiten de hekken van het Mediapark hoor ik steeds vaker meningen in de trant
van "Ach, die zuilen, dat is toch verschrikkelijk achterhaald, dat moet maar eens afgelopen zijn."
Mensen die dat vinden hebben niet helemaal ongelijk. Maar slechts tot op zekere hoogte, want die
verschillende omroepen representeren – zo blijkt in de praktijk – toch ook de
noodzakelijke veelkleurigheid op een zender. Maar ik heb wel het gevoel dat de omroep zelf met een
betere en efficiëntere manier van werken moet komen, anders heb je kans dat de politiek dat op
een gegeven ogenblik van buiten gaat opleggen.'
Margreet Teunissen, sinds begin dit jaar zendercoördinator van Radio 4, vindt het een
voordeel dat de verschillende omroepen hechten aan een eigen identiteit: 'Ik zou er veel meer
moeite mee hebben als ze zich allemaal op dezelfde manier wilden profileren. Ik zie eigenlijk heel
veel mogelijkheden voor die zender, en ik zie ook niet waarom het huidige stelsel mij daarom zou
belemmeren. Goed, je hebt met veel partners te maken. Maar aan de andere kant heb je zo veel
creativiteit en deskundigheid in huis. Bij de KRO en de EO en de NCRV zitten bijvoorbeeld mensen
die heel veel weten van religieuze muziek. Nou, denk ik dan, dat is mooi meegenomen, daar moet je
gebruik van maken. Zoiets kun je de VPRO niet vragen.'
Hoe behoudt, of liever, wint men zieltjes voor Radio 4? 'Horizontalisering' was het toverwoord:
elke dag een vast soort muziek op een vaste tijd. Maar daar hebben de verschillende
Radio 4-redacteuren toch hun bedenkingen bij. 'Het is nu wat ver doorgeschoten,' aldus Kees Hillen,
chef klassieke muziek van de AVRO. 'Ik vind een dagelijks programma als A4 ontzettend leuk,
maar altijd een symfonisch ochtendconcert van half 11 tot 12, mag dat niet een keertje een
strijkkwartet of een pianosonate zijn?'
Leussink: 'Het standpunt van de KRO is dat Radio 4 alleen gered kan worden met toenemende
horizontalisering. Maar persoonlijk denk ik dat dat strijdig is met de opdracht die de zender heeft,
namelijk: een afspiegeling bieden van het Nederlandse muziekleven in al zijn schakeringen. Daarvoor
zijn er gewoon te veel verschillende soorten muziek. En dat betekent ook dat we nooit op een breed,
doorluisterend publiek zullen mogen rekenen.'
Aukelien van Hoytema, muziekhoofd van de Tros: 'Ik vind dat je het de luisteraar niet op
élk moment van de dag moeilijk moet maken, al moeten we natuurlijk nooit proberen Classic FM
te worden. Onder die buitengewoon rare, bizarre omstandigheden die ons omroepstelsel nu eenmaal met
zich mee brengt, wordt er toch een aantal fantastische programma's op de Nederlandse podia
gepresenteerd: de Matinee in het Concertgebouw, twee of meer bloeiende series in Utrecht, nieuwe
projecten in Rotterdam. Het enige is: als het Radio Symfonie Orkest inderdaad wordt opgeheven
hebben we een probleem. Dan moeten we ons helemaal heroriënteren.'
Voor alle omroepen is de dreigende opheffing van het Radio Symfonie Orkest een reden tot zorg.
'Het is een gevaarlijke kaart uit het huisje,' stelt Leussink. 'Geen enkel orkest kan die rol
overnemen,' vindt Van Nieuwkerk. En zendercoördinator Teunissen is zelfs van mening dat dat
'desastreuze gevolgen voor de rechtstreekse uitzendingen op Radio 4' zal hebben.
'Het RSO doet een uitzonderlijke hoeveelheid projecten die nooit door anderen gedaan zouden
kunnen worden,' zegt ze. 'Zet maar eens een week lang een landelijk orkest in voor zo'n Kondrashin
concours. Welk orkest krijg je daarvoor? En het wordt nog onbetaalbaar ook.' Niettemin acht ze de
kans dat het orkest de dans ontspringt vrij groot: 'Het RSO wordt uit omroepmiddelen betaald. Dat
levert financieel dus niets op voor de landelijke orkesten.'
Zekveld: 'De taak en de doelstelling van de omroeporkesten is buiten beeld geraakt toen de
omroepen allemaal met eigen concertseries begonnen, en Muziekcentrum van de Omroep als een soort
marketing issue zijn gaan gebruiken. Maar begrijp me goed: er gebeuren prachtige dingen bij
de omroep, we hebben een apparaat in Hilversum om zelf muziekproducties te maken, en op Radio 4
zijn schitterende dingen te beluisteren: live-concerten, wat geen enkel commercieel station
ooit zal kunnen, en er is een goed aanbod van buitenlands materiaal. Dat mogen we absoluut niet
ongenoemd laten.'
Hillen: 'Bedenk wel: de Radio 4-zenderredactie is de enige in Hilversum die werkelijk op
inhoudelijke gronden tracht een zo goed mogelijk samenhangend programma tot stand te brengen. Dat
heb je bij de andere zenders niet, en dat vind ik nog steeds een groot goed.'
© Frits van der Waa 2007
