Verschenen in Vrije Geluiden no.23, 23 december 2000
Ram tam, ram dun
Stille nacht, heilige nacht is waarschijnlijk het meest verbreide kerstlied aller tijden.
Op kerstavond belicht West 3 de zegetocht van dit muzikale suikerwerk uit Tirol.
In 1839 reisden de Rainer-Sänger, een zingende familie uit Oostenrijk van het
Sound of Music-type, naar Amerika, waar ze vijf jaar lang zouden rondtoeren. Een van de
pijlers in hun repertoire was een Tiroler kerstlied met de titel Stille Nacht, heilige Nacht.
Zo werd het lied, dat in Duitsland en Oostenrijk al behoorlijk ingeburgerd was, wereldwijd verbreid.
Zo'n mooie melodie moest wel van Mozart of Haydn zijn, dachten veel mensen, maar de ware
herkomst van het lied bleef jarenlang in nevelen gehuld.
In 1854 besloot de dirigent van het Berlijnse Hofkoor eens uit te zoeken waar het vandaan kwam.
Het spoor leidde terug naar het Oostenrijkse plaatsje Hallein, waar de inmiddels 67-jarige organist
en componist Franz Xaver Gruber woonde. Gruber meldde dat hij het lied in 1818 had geschreven, om
precies te zijn op 24 december. Diezelfde avond hadden hij en de tekstdichter, de hulppredikant
Joseph Mohr, het samen in de dorpskerk van Oberndorf voor het eerst gezongen. Het orgel was kapot,
en daarom had Gruber een begeleiding geschreven voor Mohrs lievelingsinstrument, de gitaar.
Mohr, die in 1848 in bittere armoede was gestorven, heeft nooit geweten dat hij een wereldhit op
zijn naam had. Grubers aanspraak op het auteurschap bleef lang omstreden en werd pas in 1995
definitief bevestigd toen er een autograaf van Mohrs hand opdook, die bovendien vermeldde dat de
tekst al twee jaar eerder was geschreven.
Inmiddels, meer dan 180 jaar na de eerste uitvoering, is Stille nacht uitgegroeid tot een
muzikaal ikoon dat zijn weerga niet kent. Dat is te zien in de documentaire Stille Nacht,
heilige Nacht - ein Lied erobert die Welt die West 3 op Kerstavond uitzendt. Regisseur
Frederick Baker doet niet alleen de bovenvermelde geschiedenis uit de doeken, maar biedt een keus
uit de vele gedaanten waarin het lied in later jaren verschenen of uitgevoerd is – tot en met
de bewerking van de Nazi's, die Kerstmis wilden ombouwen tot een Zonnewende-feest.
Hoewel de film enigszins ironisch opent, met een bezoek aan het Amerikaanse kerstpark Christmas
Wonderland in Michigan, waar het kapelletje uit Oberndorf is nagebouwd, komt de Stille
Nacht-verering niet in zijn meest rabiate vorm aan bod. Met name in Oostenrijk staat het lied in
hoog aanzien. De hoeveelheid Stille Nacht-musea en -Gedenkstätten aldaar is des te
verbazingwekkender omdat er van de auteurs niet veel meer rest dan een paar blaadjes muziek, een
portret en een gitaar. Tevens is er een Stille Nacht Gesellschaft actief, die de uitvoering in de
authentieke versie bepleit (in de loop der jaren zijn er namelijk een paar kleine afwijkingen
ingeslopen).
Stille Nacht is uiteraard in vele talen vertaald. De Nederlandse versie, met zijn
gewichtige "die miljoenen eens zaligen zal" wijkt behoorlijk af van de veel volkstümlicher
toon van Mohrs gedicht. De meest opmerkelijke onder de meer dan 300 verschillende vertalingen is
wel een versie in het Klingon, de taal van de buitenaardse wezens in Star Trek. Ofschoon het
zeer de vraag is of het lied al tot in outer space is doorgedrongen is de aanhef 'Ram tam,
ram dun' onvergetelijk.
De melodie van Stille Nacht blijft ietwat zwijmelig, en er kleeft heel wat vals sentiment
aan. Zo laat het befaamde verhaal dat het lied tijdens een Kerstbestand in de Eerste Wereldoorlog
broederlijk door beide partijen werd gezongen altijd wat wrange gevoelens na. Wat voor waarde heeft
zo'n boodschap als je elkaar de volgende dag weer naar het leven staat? Maar kijk naar de beelden
van de Japanse christenen die het lied zingen in een platgebombardeerd Nagasaki, tijdens de kerst
van 1945, of naar de dikke tranen die Mahalia Jackson bij het slotrefrein over de wangen biggelen,
dan valt het niet te loochenen dat deze melodie een universele betekenis heeft, die recht tot het
hart spreekt.
'Stille Nacht, heilige Nacht' - Ein Lied erobert die Welt. Zondag 24 december, West 3, 18.25 uur
© Frits van der Waa 2007
