de Volkskrant van 12 maart 1986, Kunst, interview
MUZIEK VAN COMPONIST PERANDA VULT LEEMTEN OP
Marcus Passie van Bach gerestaureerd
UTRECHT - De Marcus Passie van Johann Sebastian Bach lijkt één van die muzikale
spookbeelden waar musicologen zich al tientallen jaren het hoofd over breken. Het enige dat er van over
is, is de in 1731 uitgegeven tekst van Picander, Bachs vaste tekstdichter. Bachs partituur dook veertien
jaar na zijn dood nog even op in een catalogus van de uitgever Breitkopf, maar is sindsdien verdwenen.
Deze week wordt de Marcus Passie na veel graaf- en plakwerk opgevoord: een reconstructie van
Jos van Veldhoven, dirigent van het Utrechts Barok Consort. Daarmee wordt de balans opgemaakt van meer
dan een eeuw muziekwetenschappelijk geploeter. De Marcus Passie wordt achtereenvolgens uitgevoerd
op 13, 14 en 16 maart in Amsterdam, Utrecht en Groningen.
Anders de Matthaeus en de Johannes-passie, die in Bachs eigen manuscript bewaard zijn
gebleven, leek de muziek van de Marcus voorgoed verloren. Tot 1873 althans. In dat jaar werd
ontdekt dat vijf van de Marcus-teksten precies passen op de muziek van een aantal delen uit de
Trauerode (BWV 198) uit 1727. Onzinnig was die veronderstelling allerminst: Bach gebruikte
dikwijls muziek opnieuw. Met dat gegeven als leidraad kwamen in de loop der jaren telkens weer
vermoedelijke delen uit de Marcus Passie boven water.
Jos van Veldhoven heeft bij zijn reconstructie met al die onderzoekingen rekening gehouden. "Er komt
een geheel uit, al is het wel een beetje zoeken", zegt hij. "Er zijn meerdere voorstellen en daar heb
ik gewoon de beste uitgekozen. Bij twee koren en een aria heb ik zelf de tekst onder de noten gezet, zij
het aan de hand van informatie die al bij anderen te vinden was. Het idee van een reconstructie is
natuurlijk niet nieuw. Er bestaat zelfs een gedrukte partituur van de Marcus Passie, samengesteld
door Hellmann, en die versie is ook wel uitgevoerd. Maar die bevat misschien zestig procent van wat er
nu bij ons klinkt."
Het Utrechts Barok Consort, een ensemble dat zich toelegt op authentieke uitvoeringen van barokmuziek
en bestaat uit amateurs en aankomende beroepsmusici, heeft al meer projecten met minder gebruikelijk
repertoire op zijn naam. Van Veldhoven prijst zich gelukkig een avontuurlijk beleid te kunnen voeren:
de gevestigde authentieke ensembles zijn om financiële redenen aangewezen op de grote, bekende
stukken.
De Marcus Passie bevat een openings- en een slotkoor, zes aria's, en zestien koralen. Voor al
deze delen heeft men bevredigende oplossingen kunnen vinden. Onherroepelijk verloren zijn evenwel de
recitatieven en de turbae, de volkskoren. Van Veldhoven: "Ik heb lang rondgelopen met het idee
dat er iets te vinden moest zijn waardoor dat stuk als geheel weer intact raakt. Eigenlijk hebben noch
de koralen, noch de koren, noch de aria's zin, als ze niet in de context van de recitatieven geplaatst
zijn."
Gaten
Van Veldhoven heeft de openliggende gaten op ongebruikelijke, maar oorspronkelijke manier gedicht.
Hij gebruikt daarvoor muziek uit de Marcus Passie van Marco Gioseppe Peranda (1625-1675). In
eerdere reconstructies loste men dit probleem op door de recitatieven voor te lezen. Ook zijn er
uitvoeringen geweest waarbij de tekst op aan elkaar gemonteerde recitatief-fragmenten uit ander werk
van Bach werd gezongen. Van Veldhoven is daar niet gelukkig mee: "In dat geval voer je muziek uit die
zeker niet zo geklonken heeft, terwijl voor de luisteraar het onderscheid niet duidelijk is. Voor
mezelf heb ik als grens gesteld dat je geen nieuwe noten moet hoeven componeren om een reconstructie te
maken. Bach moet je Bach laten. Er zitten weliswaar stukken in waarvan het niet absoluut zeker is dat
ze destijds hebben geklonken, maar dan zijn het in ieder geval allemaal nog noten van Bach."
"Ik heb de keuze voor Peranda gemaakt zoals een architect die restaureert uitkijkt naar geschikt
materiaal om een gebouw dat niet compleet is mee aan te vullen. De tekst is bij Peranda gelijk op
kleine verschillen na. Ik kon dus moeiteloos uitwisselen."
"Peranda's muziek is anders van stijl – hij leefde twee generaties eerder –, maar het is
een stijlverschil dat zich heel goed kan handhaven, en dat bovendien in de tijd van Bach al bestond.
Juist omdat het zulke sobere, liturgisch gebonden muziek is, die niet de pretentie heeft grote indruk
te willen maken, is het bruikbaar als aanvulling. En ik ben ervoor gevallen omdat het helderheid schept
voor de luisteraar: in onze uitvoering is alles wat geen begeleiding heeft van Peranda en alles waar
instrumenten bij klinken van Bach. Daardoor doe je niet aan vervalsing: iedereen kan horen waar je
muziek hebt toegevoegd."
Bachs Marcus was waarschijnlijk iets langer dan de bijna twee uur durende versie die het
Utrechts Barok Consort ten gehore brengt. Over de geldigheid van zijn reconstructie heeft Van Veldhoven
weinig reserves: "In de meeste gevallen durf ik wel te zeggen dat het honderd procent zeker is dat deze
muziek bij Bach ook zo geklonken heeft. Met name de koren uit de Trauerode, die zijn zo
ontzettend overtuigend op de tekst van de Marcus Passie. Daaraan wordt ook eigenlijk door
niemand getwijfeld."
"Een ander voorbeeld. Er is in de Marcus Passie een aria "Angenehmes Mordgeschrei". Er
blijken in het werk van Bach nog twee aria's te vinden die allebei beginnen met het woord Angenehmes.
Als dan bij een van die twee de tekst perfect past, is de kans dat je het mis hebt niet zo groot meer."
"Er zijn ook ontdekkingen die wel overtuigend zijn, maar waarbij je vooral op je intuïtie
afgaat. Zoals bij de koraalzettingen, daar is het houvast minder groot."
Het spoortje wroeging bij Van Veldhoven heeft met Bachs muziek niets te maken: "Het meest
aanvechtbare deel van de reconstructie is dat ik Peranda in stukken heb geknipt. Uit een soort
piëteit heb ik één ding toegevoegd: Peranda's passie begint met een introïtus
– eigenlijk de titel boven het evangelie, die in die tijd op muziek werd gezet: Das Leiden
unsern Herrn Jesu Christu, wie es Sankt Markus beschreibet. Ik vond dat die er voor moest, want
uiteindelijk bebben we dankzij Peranda kunnen reconstrueren."
Is deze reconstructie nu het laatste woord omtrent de Marcus Passie?
Van Veldhoven: "Het is de stand van zaken op dit moment. De muziek die nu nog ontbreekt is zo
tekstgebonden: ik denk dat je er vrede mee moet hebben dat die kwijt is. De volgende stap zou moeten
zijn dat iemand die partituur vindt – wat niet ondenkbaar is. Ervan uitgaande dat Breitkopf in
1764 die Marcus Passie van Bach aanbiedt, is het waarschijnlijk dat iemand hem daar heeft
gekocht. Dan is de kans dat het stuk nog ergens ligt groter dan wanneer het bij de slager terecht was
gekomen die er misschien zijn worst in had verpakt."
© Frits van der Waa 2006
