de Volkskrant van 12 januari 1987, Kunst, recensie
COMPONIST GAAT IN NIEUW MUZIEKSTUK AKEA KRACHTIG EN SOBER TE WERK
Xenakis bij Arditti Kwartet, dat is pure hekserij
Concert: Werken van Iannis Xenakis. Uitvoerenden: Arditti Kwartet en Claude Helffer, piano. In: De
IJsbreker, Amsterdam.
Van de negentiende-eeuwse vioolvirtuoos Paganini fluisterde men nog dat hij een verbond met de duivel
had gesloten. Maar in de rationele twintigste eeuw zijn er geen tovenaars meer. Of soms wel?
Als de vier strijkers van het Arditti Kwartet eerder geleefd hadden, waren ze ogenblikkelijk naar de
brandstapel of naar de Heksenwaag van Oudewater gevoerd; en de muziek die ze vrijdag in de IJsbreker
speelden zou op de Index geplaatst zijn. Hoogstaande uitvoeringen van werk van Iannis Xenakis zijn in
Nederland geen uitzondering, dankzij gezelschappen als het ASKO en natuurlijk het Xenakis-Ensemble.
Maar Xenakis bij het Arditti Kwartet, dat is pure hekserij.
Na zijn eerste optreden in 1974 is het vanuit Londen opererende Arditti Kwartet in korte tijd
befaamd geworden om de superieure vertolkingen van uiterst complexe eigentijdse muziek. Het ensemble is
al menigmaal opgetreden in Nederland. De concerten met Italiaanse en Franse muziek in het afgelopen
Holland Festival liggen nog vers in het geheugen.
Sindsdien is de samenstelling van het gezelschap gewijzigd. Tweede violist Alexander Balanescu heeft
het kwartet verlaten, en de jonge Engelse musicus David Alberman heeft zijn plaats ingenomen.
Die wisseling van de wacht – de tweede in de geschiedenis van het Arditti Kwartet –
heeft het niveau van het ensemble in geen enkel opzicht beïnvloed. Dat is uitzonderlijk: menig
strijkkwartet maakt na zo'n verandering een moeizame herstelperiode vol aanpassingsproblemen door. En
juist een Xenakis-programma vraagt het uiterste aan technisch kunnen, concentratie en
uithoudingsvermogen.
Dit gedenkwaardige concert, dat kennelijk door geen van de Hilversumse omroepen belangrijk genoeg
geacht werd voor een radio-opname, was het eerste van drie optredens die het kwartet dit seizoen in de
IJsbreker geeft. In maart volgt een programma met kwarttoonsmuziek van Ivan Visjnegradski, terwijl in
juni als onderdeel van het Holland Festival een concert met Amerikaanse muziek op de agenda staat.
De in Parijs werkende Griek Iannis Xenakis, die dit jaar 65 wordt, is nog steeds de leidende
componist van wat ooit avant-garde-muziek heette. Zijn werk is in lijnrechte tegenspraak met
alle gezapige, retrospectieve en simplificerende tendenzen in de hedendaagse muziek.
Hoewel hij zich bij zijn exploratie van nieuwe klankruimten van allerlei wiskundige modellen en
computertechnieken bedient is zijn muziek geenszins steriel of cerebraal. Zijn samengebalde
geluidsstromen zijn ruig, mannelijk, en vervuld van een mythische oerkracht.
Het auditieve effect is enigszins te vergelijken met het beeld van een televisie die op een
interessante manier kapot is. Belangrijk zijn vooral de dikwijls razendsnel voorbij flitsende
totaalstructuren, waarin details geleidelijk onzichtbaar worden.
In de loop der jaren is bij Xenakis een versobering waarneembaar: de grammatica blijft zeer complex,
maar het uitgangsmateriaal is krachtiger en primitiever. Die lijn was goed te volgen in dit programma,
dat opende met ST//441,080262, een strijkkwartet uit 1962-65, en via vijf latere werken leidde
naar het vorig jaar gecomponeerde pianokwintet Akea. Dat twaalf minuten durende stuk is tot
stand gekomen op verzoek van het Arditti Kwartet en pianist Claude Helffer, die al geregeld in
combinatie optraden, en werd vorige maand in Parijs voor het eerst uitgevoerd.
In Akea plaatst Xenakis piano en strijkkwartet tegenover elkaar als twee afzonderlijke
blokken, die pas in het expansieve, door hamerende slotgedeelte tot een werkelijke eenheid komen.
Snijdende, hevig dissonante samenklanken worden langdurig uitgewerkt, om dan weer in een turbulente
stroomversnelling over elkaar te storten.
De muzikale samenwerking tussen de grijzende pianist en het nog jonge kwartet is voortreffelijk, al
staat de aanblik van Helffers met veel pathetische gebaren onderstreepte voordracht in merkwaardig
contrast met de bijna grimmige discipline waarmee het Arditti Kwartet in de snaren grijpt.
De verbetenheid van de vier strijkers doet het publiek al bij de eerste explosieve inzet van het
concert met een ruk overeind schieten en blijft tot en met de allerlaatste noot ongebroken. Dat is waar
ook, de nieuwe muziek is nog steeds een zaak om voor te knokken.
© Frits van der Waa 2006
