de Volkskrant van 12 november 1988, Kunst, recensie
Muziek loopt dicht in Different trains
Steve Reich Festival, met Steve Reich & Musicians, Schönberg Ensemble o.l.v. Reinbert de
Leeuw en het Kronos Quartet, in Muziekcentrum Vredenburg, Utrecht.
Er was een tijd dat Steve Reich, leidend Amerikaans componist van wat nog steeds minimal music
heet, vond dat de structuur van zijn muziek volledig voor zichzelf moest spreken.
Dat is allang niet meer zo. Al in het omvangrijke slagwerkritueel Drumming (1971), waarin
verschillende ritmische lagen via geleidelijke verschuivingen op elkaar gestapeld werden, begonnen
Reichs structuren een loopje te nemen met de perceptie.
Nog steeds is Reichs muziek welluidend, helder en nog steeds is ze gebaseerd op het principe van de
herhaling. Maar ze is complexer dan voorheen. Geleidelijk aan heeft Reich melodische, ritmische en
harmonische dubbelzinnigheden in zijn vocabulaire geïntroduceerd. Bovendien is hij meer met tekst
gaan werken. Zijn muziek was abstract; ze werd expressief.
Bij elk van de drie concerten van het Steve Reich Festival, dat de afgelopen drie dagen volle zalen
trok in het Utrechtse Muziekcentrum Vredenburg, was de confrontatie tussen de "oude" en de "nieuwe"
Reich aan de orde.
Reich en zijn eigen musici verzorgden het leeuwedeel van de uitvoeringen, waaronder vooral die van
het Sextet eerdere interpretaties (incluis de versie op de plaat) voorbijstreefde. Als
Nederlandse gastspelers fungeerden Reinbert de Leeuw en het Schönberg Ensemble, met een gedreven
vertolking van Eight lines, een praktischer geïnstrumenteerde versie van het Octet
(1979). En Reichs jongste compositie, Different trains, werd uitgevoerd door het Kronos Quartet
uit San Francisco. In dit stuk spelen de vier strijkers samen met een geluidsband die niet alleen twee
ingespeelde kwartetpartijen bevat, maar ook gesproken tekst en geluiden van treinen en stoomfluiten.
Different trains is Reichs eigen Shoah. Met behulp van tekstfragmenten uit interviews
zet hij de herinneringen aan treinreizen die hij omstreeks 1940 als jongetje maakte tegenover de
herinneringen van overlevenden uit de concentratiekampen. De melodieën die het strijkkwartet
speelt zijn een zo nauwkeurig mogelijke muzikale weergave van de melodie van de gesproken taal –
een nieuwe uitwerking van een idee dat in enkele van zijn vroege bandcomposities een rol speelde.
Different trains wordt volgend jaar op de plaat uitgebracht. Een hele troost, want bij de
uitvoering in Vredenburg kwam het stuk niet goed tot zijn recht. Het vliegtuig van het Kronos Quartet
was ernstig vertraagd door dichte mist, en hoewel de verlate soundcheck doorging tot tien
minuten voor aanvang van het concert, was het volume waarop band en spelers werden versterkt veel te
luid voor de overdaad-gevoelige akoestiek van het Muziekcentrum. Overigens een probleem dat bij de
meeste van de uitgevoerde stukken een rol speelde: al het geluid leek uit de luidsprekers te komen.
Maar in Reichs muziek hoort de versterking niet te versterken, maar te ondersteunen.
Bij Different trains ging het echt mis. De muziek liep dicht, en de teksten waren alleen te
volgen met behulp van het programma.
Het aangrijpende karakter van het stuk bleef niettemin onaangetast. Het meedogenloze gedender van de
locomotieven, het naargeestige, hese gejammer van de stoomfluiten, en de eigenaardige, chromatisch
getinte en onregelmatige figuren van de gesproken tekst, dat alles wordt nauwgezet verdubbeld en van
harmonieën voorzien in het strijkkwartet.
De akoestische problemen daargelaten komt Different trains naar voren als een zonderling stuk
muziek, dat met al zijn integriteit bedenkingen oproept. Want de compositie, heeft als geheel,
samengesteld als ze is uit korte stukjes vertelling, een rapsodisch karakter. Door de aard van het
materiaal kan het haast niet anders, ook al biedt het slot een synthese van eerder gepresenteerde
melodisch-tekstuele gegevens. En aan de andere kant wekt het tot melodie omvormen van geladen teksten
als "They tattooed a number on our arm" toch een licht frivole indruk (het gekke is namelijk dat
de melodie van de taal niet noodzakelijk in overeenstemming is met de inhoud van de mededeling).
Voor wie de jodenvervolging heeft meegemaakt is luisteren naar dit stuk af te raden, denk ik. Niet
omdat Reich iets verkeerd voorstelt. Integendeel, juist omdat het stuk zo schrijnend waar is.
© Frits van der Waa 2006
