de Volkskrant van 12 november 1988, Kunst, recensie
Entartete Musik tot klinken gebracht
AMSTERDAM - Entartete Musik, ontaarde muziek, zo bestempelden de nazi's alle muziek die hen niet zinde.
Of liever nog: waarvan de componisten hen niet zinden.
Entartete Musik is ook de titel van een tentoonstelling die tot 28 november is opgesteld in
de koorzaal van het Concertgebouw. Uitgangspunt was de reconstructie van een gelijknamige expositie die
de nazi's in 1938 in Düsseldorf organiseerden. Die is voorzien van commentaar en historisch kader,
en wel zo ruimhartig dat de feitelijke "reconstructie" maar enkele panelen beslaat.
De tentoonstelling was in februari voor het eerst te zien in Düsseldorf, en vervolgens in
andere steden in Duitsland en omringende landen. Het Goethe Institut in Amsterdam heeft een omringend
programma verzorgd met lezingen, concerten en brochures.
Het is vooral een ,,lees"-expositie. Enorme hoeveelheden tekst zijn verlucht met foto's, omslagen
van partituren, en bladmuziek. Vanaf cassettebandjes kan men niet alleen de ontaarde muziek beluisteren,
maar ook de "superieure, raszuivere" Deutsche Musik die de Nazi's hoog in het vaandel voerden,
en waarbij de Oostenrijkers Mozart, Schubert en Bruckner de Anschluss niet bespaard bleef. Een
selectie uit dit materiaal is uitgebracht als een set van vier cd's; te koop in een hoofdstedelijke
platenzaak op loopafstand van het Concertgebouw.
Daarnaast is er levende muziek. Woensdag brachten het Schönberg Kwartet en een ad hoc-groep
genaamd Kuttel Daddeldu Ensemble een programma met entartete Musik. Zondagmiddag speelt pianist
Geoffrey Madge werken van Ernst Krenek.
De nazi's hadden aan veel een hekel. Ze haatten om te beginnen alles wat niet "Duits" was,
inzonderheid de Amerikaanse jazz. Verder haatten ze communisten, avantgarde (vooral Schönberg en
aanhangers), en natuurlijk joden, om het even of ze Mendelssohn, Mahler, Klemperer of Heifetz heetten.
Bij het concert van het Kuttel Daddeldu Ensemble ging het vooral om de vitale, explosieve
muziekcultuur die in het Berlijn van de jaren twintig opbloeide, en die na 1933 snel om zeep geholpen
werd. De sprankelende keus van curiositeiten, vergeten componisten en gedegen ernst verried de hand van
dirigent Werner Herbers, die ook jarenlang de Nieuwjaarsmatinees van het Blazers Ensemble heeft
samengesteld.
Zo klonk naast Schönbergs Derde Strijkkwartet, in een geconcentreerde maar over-grimmige
uitvoering van het Schönberg Kwartet, ook een fragment uit Kreneks jazz-opera Jonny spielt auf,
drie twaalftoonscanons van Stefan Wolpe, en een Jazzolette van Matyas Seiber, waarin jazz-sound
en balkanritmiek een prikkelende verbinding aangaan. Het Kuttel Daddeldu Ensemble (twaalf prominente
musici, bijgestaan door Lieuwe Visser en Marjanne Kweksilber), leverde waarschijnlijk de beste
uitvoeringen die deze stukken ooit gekregen hebben. Het gezelschap ontleent zijn naam aan de
hoofdfiguur uit het werk van de Duitse dichter Joachim Ringelnatz. Hij kreeg een klein postuum
eerbetoon door een uitvoering van de naar het varieté knipogende Ballade vom Seemann Kuttel
Daddeldu (muziek Wilhelm Grosz).
Veel aandacht kreeg Hanns Eisler. Schönberg-leerling Eisler componeerde niet alleen
"populistische" liederen zoals het sarcastische Stempellied en de antimilitaristische
Ballade von der Krüppelgarde, maar ook stukken waarin hij zijn politiek engagement koppelde
aan het middelpuntvliedend idioom van de atonale muziek, zoals de Kantate auf den Tod eines Genossen.
Dit stuk, met zijn onderkoelde beschrijving van censuur en marteling, beschuldigt niet alleen de
nazi's, de aanklacht is universeel. Daarmee raakte het aan de diverse bijsmaken die dit Entartete
Musik-project de bezoeker zoal kan bezorgen. Het is mooi dat al die muziek weer eens wordt uitgevoerd.
Maar de expositie, hoe grondig ook gedocumenteerd en hoe integer ook bedoeld, zet het
nationaal-socialisme wel op keurig nette wijze bij in het graf van de geschiedenis. Terwijl er, in de
Duitslanden en daar buiten, ook nu nog wel het een en ander aan de hand is.
Entartete Musik. Tentoonstelling tot 28 november in het Concertgebouw. 13 november 12.30 uur
lezing Fred K. Prieberg (Stedelijk Museum); 15 uur recital Geoffrey Madge (pianowerk Krenek,
Concertgebouw). 15 november 15.30 uur seminar Fred K. Prieberg (Instituut Muziekwetenschap, Utrecht).
20 november 12.30 uur lezing Paulien Micheels (Stedelijk Museum).
© Frits van der Waa 2006
