de Volkskrant van 16 januari 1989, Kunst, recensie
Telemusik van de kosmocomponist Karlheinz Stockhausen
Irritatie die moet wijken voor bewondering
Festival Telemusik: werken van Karlheinz Stockhausen, door Ellen Corver, Markus Stockhausen,
Kathinka Pasveer en Suzanne Stephens, in het Concertgebouw, Amsterdam. Radio 4: vanavond, 20.00 uur.
Volgende concerten: Amsterdam (18, 19, 20 en 22/1), Den Haag (21/1), Utrecht (24/1), Groningen
(26 en 28/1).
Stemmige illuminatie in de Grote Zaal. Een kring van licht op het pijpwerk van het
Concertgebouworgel. Achter het mengpaneel de kosmoscomponist en maker van mystagogisch muziektheater:
Karlheinz Stockhausen. Zo begon zaterdag het eerste concert van "Telemusik", het Stockhausen-festival
dat zich tot het eind van de volgende week afspeelt in Amsterdam, Den Haag, Utrecht en Groningen.
Het programma van het openingsconcert is meermalen omgegooid, het lastige uit de oertijd van de
electro-instrumentale muziek daterende Mixtur door het Radio Kamerorkest verviel, want er bleek
niet genoeg gelegenheid voor repetities in de zaal zelf. En de Slagwerkgroep Den Haag was niet ver
genoeg gekomen met Microphonie I. Uiteindelijk kwam het hele concert voor rekening van de vaste
Stockhausen-clan.
Tevoren had Ton Hartsuiker in zijn inleiding op Stockhausens werk al gewag gemaakt van "gevoelens
van irritatie die toch altijd weer moesten wijken voor bewondering".
Zo ging het precies.
Het concert opende met de elektronische compositie Telemusik, in 1966 gerealiseerd in Tokio,
en ontstaan uit het streven naar een "muziek van de gehele aarde, van alle landen en rassen". Logisch
dat de titel tot motto van het festival is verheven. Maar een beetje kriebelig word je wel van de
"nieuwe klankwereld" die Stockhausen heeft geschapen door "intermodulatie" van etnische muziek-opnames
uit China, Vietnam, het Amazone-gebied en nog zo wat.
Het stuk biedt parallel lopende stromen van korrelige klanken, die weliswaar verfijnd zijn in hun
grofheid, maar het bereikt niet de scherpgesneden klankrijkdom van Stockhausens eerdere elektronische
werken Kontakte en Gesang der Jünglinge (die overigens ook worden uitgevoerd deze
week).
Ook in Aries, waarin Stockhausens zoon en trompettist Markus het opneemt tegen een bandpartij,
kost het tijd om binnen te dringen in het floersig en nogal machinaal melodisch geklop uit de
luidsprekers. Maar de duizelingwekkende fusie – in een enkele toon – die trompet en
elektronisch geluid halverwege het stuk aangaan breekt elk verzet. Stockhausen junior bracht zijn
partij, die in het verdere verloop van het werk op de meest onverwachte momenten noten gemeen heeft met
de band, met een fabelachtige precisie.
Niet minder trefzeker waren Ellen Corvers vertolking van het Klavierstück IX uit 1954/61
en het optreden van fluitiste Kathinka Pasveer in Xi, een even bondige als obsederende
verkenning in het gebied van de microtonen.
Maar de meest luisterrijke ervaring en tevens een subliem voorbeeld van het gezegde dat zich in de
beperking de meester toont was de uitvoering van Tierkreis door Kathinka Pasveer, klarinettiste
Suzanne Stephens, en Markus Stockhausen, die behalve de trompet ook de piano bespeelde. De musici
accentueerden hun spel met een bescheiden choreografie.
Van de dierenriem-compositie Tierkreis bestaan verschillende versies voor uiteenlopende
bezettingen. Misschien is deze versie uit 1984, doorgaans driestemmig en vrijwel uitsluitend opgebouwd
uit "orthodoxe" tonen, wel de meest betoverende. Het stuk is speels, lichtvoetig, wervelend maar
evenwichtig, toegankelijk en tegelijkertijd ongrijpbaar. Ondanks een lengte van bijna een half uur
absorbeert het de aandacht volkomen.
De klanken zijn soms bestudeerd naïef als die van Stravinsky's Histoire du soldat, dan
weer doen de haast magische sonoriteiten denken aan het werk van Messiaen. Maar eigenlijk lijkt deze
muziek op niets anders dan op die van Stockhausen, de meester van het muzikale proces, die steeds
nieuwe bruggen weet te slaan tussen timbres en tonen, lijn en curve, beweging en stilstand – of
het nu gaat om de weerbarstige klank massa's van Telemusik, om de fascinerende desintegratie van
Klavierstück IX, of om melodisch geconcipieerde stukken als Xi en Tierkreis.
© Frits van der Waa 2006
