de Volkskrant van 20-10-1997, Pagina 9, Kunst, recensie
Reichs Heil! Heil!-geroep is zonder wansmaak
Muziek van Steve Reich, door het Ensemble Modern o.l.v Bradley
Lubman. 18 oktober, Concertgebouw, Amsterdam. Radio 4: 21 oktober, 20.02 uur.
Na een kwartier breekt de polyfonie van muziek en beelden abrupt af en
verschijnen de woorden to be continued op het scherm. Hindenburg, de eerste
akte van Three Tales, is nog maar half af, en gezien het veellagige karakter
van deze 'documentaire video opera' is dat geen wonder. Three Tales moet de
opvolger worden van The Cave, het grote werk waarmee componist Steve Reich en
video artist Beryl Korot opzien baarden tijdens het Holland Festival van
1993.
Behalve een grensverleggend staaltje van technisch kunnen en
interdisciplinaire samenwerking was The Cave vooral een werk met een
Boodschap: door de gemeenschappelijke wortels van het joodse en het
palestijnse volk bloot te leggen leverden Reich en Korot een - bescheiden -
bijdrage aan een mogelijke verzoening. Het was in elk geval ook een artistiek
credo: kunst staat niet buiten, maar in de wereld.
Met Three Tales is het niet anders. Het thema van het werk, dat vermoedelijk
pas in 2001 afgerond zal worden, is, ruw gezegd, de ethische keerzijde van de
enorme technologische vooruitgang die de twintigste eeuw te zien heeft
gegeven. Hindenburg combineert het roemruchte neerstorten van de gelijknamige
zeppelin met beelden van Graaf Paul von Hindenburg, die als president van de
Weimarrepubliek Hitler in het zadel zette. Het tweede deel, Bikini, zal gaan
over de atoomproeven die de VS na de oorlog uitvoerde. Met het derde deel,
Dolly, over het gekloonde schaap van die naam, zijn we dan in onze eigen tijd
aangeland.
Overigens zijn Reich en Korot niet vies van techniek. Integendeel. Juist
dankzij de techniek kunnen ze putten uit historisch beeld- en
geluidmateriaal. Maar dat is duidelijk niet de hoofdzaak, zeker wat de muziek
betreft, die grotendeels op orthodoxe instrumenten wordt uitgevoerd - al zijn
de noten dan weer afgeleid van de 'zinsmelodie' van de diverse gesproken
tekstfragmenten.
Reich en Korot hebben duidelijk leergeld betaald met The Cave, want dit
voorproefje van Three Tales is beduidend compacter, en muziek en beeld zijn
nog meer verweven tot een onscheidbaar geheel. Zonder de tot in het
negenvoudige vermenigvuldigde beelden van langstrekkende legers heeft het
Heil! Heil!-geroep dat op een griezelig onderhuidse manier binnenkruipt in
muziek geen zin.
Reich is een van de weinige componisten die zich zo iets kunnen permitteren
zonder in wansmaak te vervallen. Voor alle aspecten van dit stuk geldt dat
het benoembare tegelijkertijd tot een abstractie wordt gemaakt. Korot bouwt
een klein visueel scherzo door vijf Hindenburgs in canon hun hoed te laten
afnemen. Reich rekt het opgewonden relaas van de radioverslaggever die in
1937 de Hindenburg zag neerstorten uit tot een indringend gescratch, een
akoestische pendant van de vernietiging die we op het scherm zien. En
tegelijkertijd geeft dit gekreun een pop-achtige losheid aan het strak
georganiseerde, steeds kaler wordende raamwerk van gezongen noten dat deze
scène begeleidt.
Reich is beroemd geworden als minimal music-componist. Zelf sprak hij altijd
liever van 'gradual music'. Die kunst, de kunst van de graduele overgang, is
in Hindenburg tot op de vierkante millimeter aangescherpt. Zeker, er zijn ook
abrupte montages, bewuste 'lassen'. Maar de kern van Reichs compositie is de
muzikale metamorfose, die zich hier, anders dan in zijn vroege werk,
menigmaal met grote snelheid voltrekt. Bloedstollend is het uiteenvallen van
de marsmuziek - bij gelijkblijvend tempo - wanneer Hitler in beeld
verschijnt, en nog verbijsterender is het daaropvolgende proces van
vertakking dat tot een fascinerende ritmische gelaagdheid leidt.
Het Ensemble Modern, dat de laatste jaren Reichs vaste gezelschap in Europa
is geworden, gaf na de pauze een puntgave uitvoering van Music for eighteen
musicians, met de componist zelf aan een van de vier piano's. Dit werk uit
1976, het eerste waarin Reich hoorbaar begint te tornen aan het principe van
het 'minimale', bood een treffende terugblik op de lange weg die Reich in
twintig jaar is gegaan - een weg die, getuige Hindenburg, nog altijd nieuwe
perspectieven biedt.
© Frits van der Waa 2006
