de Volkskrant van 18-01-1999, Pagina 8, KUNST
Mengelberg licht Rembrandt uit
AMSTERDAM
Rembrandts voormalige woonhuis aan de Jodenbreestraat in Amsterdam is
zo'n museum met een onveranderlijke collectie, die steeds op een
andere manier aan het publiek wordt gepresenteerd. Zo is er nu een
tentoonstelling gewijd aan het onderwerp 'Rembrandt en de Bijbel',
waarin een centrale plaats is ingeruimd voor een muziekstuk: de
Improvisationen über eine Original-Melodie zu Radierungen von
Rembrandt, in 1906 gecomponeerd door Willem Mengelberg, de befaamde
dirigent van het Concertgebouworkest.
Midden in een zaaltje in de nieuwe vleugel van het museum vormen vier
losse wanden een soort donkere kamer met daarin de negentien etsen
waarop Mengelberg zijn werk baseerde. Uit het plafond sijpelen
Mahleriaanse orkestslierten neerwaarts. De muziek staat op een laag
pitje, als muzak. Bij elk volgend fragment van de compositie wordt de
bijbehorende ets met een spotje uitgelicht.
Die belichting is beeldschoon: doordat de spot scherp is afgekaderd
lijken de etsen op te lichten als dia's, waardoor zelfs de fijnste
lijntjes pregnant naar voren komen. Maar omdat er maar één ets
tegelijk zichtbaar is, staan de toeschouwers elkaar al gauw in de
weg. Bovendien heeft Mengelberg voor sommige etsen maar heel weinig
muziek gecomponeerd. De Lofzang van Simeon is bijvoorbeeld in twintig
seconde voorbij.
Het verband tussen het beeld en de muziek blijkt hoe dan ook wat los:
hooguit is er een zekere verwantschap in atmosfeer. Pas halverwege,
bij De opwekking van Lazarus, bereikt de muziek een triomfantelijk
hoogtepunt. Maar bij de volgende ets, Christus aan het volk getoond, een
scène waarbij Bach je de Barrabams om de oren laat vliegen, houdt
Mengelberg het bescheiden, wat weer ruimte laat voor de grappige
ontdekking dat Rembrandt het paleis van Pilatus heeft voorzien van de
vensters van zijn eigen huis.
Mengelbergs muziek, uitgevoerd door het Orkest van het Oosten onder
leiding van Jaap van Zweden, is ook op cd uitgebracht, samen met
Moesorgski's Schilderijententoonstelling, en voorzien van een boekje
waarin alle negentien etsen zijn afgebeeld. Zo neem je nog eens wat mee
van je museumbezoek. Helaas wordt bij beluistering van de cd duidelijk
dat het muzak-effect niet veroorzaakt werd door de geluidsinstallatie
van het Rembrandthuis, maar door de waterige, veel te afstandelijke
opname, die Mengelbergs muziek, toch al geen meesterwerk, niet ten goede
komt.
Een andere ontnuchterende constatering is dat de componist de etsen
grotendeels heeft gepresenteerd in de volgorde waarin ze in de catalogus
voorkomen. Op zichzelf is dat zinvol, want die volgorde is gebaseerd op
de Bijbelboeken. Maar juist die paar verschuivingen die Mengelberg heeft
doorgevoerd, zijn even zinledig als onlogisch. Zo is bij hem Christus
pal voor de kruisiging al opgestaan. Nee, doordacht is de componist niet
te werk gegaan. Daar had hij ook nauwelijks gelegenheid voor, want hij
schreef het stuk in twee weken tijd.
Rembrandt en de Bijbel tot 14 februari in het Rembrandthuis,
Amsterdam. 'Radierungen von Rembrandt', door het Orkest van het Oosten
olv Jaap van Zweden. 3 februari, Vredenburg Utrecht; 4 en 5 februari,
Concertgebouw Amsterdam.
© Frits van der Waa 2006
