de Volkskrant van 08-05-2003, Pagina K18, kunst katern,
Verloren generatie
Op 18 oktober 1944 werd componist Viktor Ullmann omgebracht in Auschwitz, nadat hij in het 'model-ghetto' Theresienstadt de twee meest productieve jaren van zijn leven had doorgemaakt. In die periode schreef hij bijna evenveel muziek als in de hele periode daarvoor in zijn leven. Het zou evenwel nog dertig jaar duren voor daar ooit weer iets van tot klinken kwam. Tegenwoordig geldt Ullmann als het symbool van de 'verloren generatie', de (niet uitsluitend joodse) componisten die tweemaal monddood werden gemaakt - eerst door de nazi's en in de jaren na de oorlog door hun avant-garde-collega's, voor wie min of meer traditionele muzikale kwaliteiten als tonaliteit en verklanking van emotie taboe waren.
Dat is althans de visie van dirigent James Conlon, wiens ijver voor componisten als Ullmann nu geresulteerd heeft in een opvallende dubbel-uitgave. Behalve een cd met gereconstrueerde orkestwerken van Ullmann heeft het label Cappriccio ook een dvd uitgebracht, die een documentaire over zijn leven en een interview met Conlon bevat.
Drie van de vier werken op de cd stammen uit Ullmanns Theresienstadt-periode en vormen het klinkende bewijs dat de sprankelende geest van de componist ongebroken bleef. Ondanks de honger en ellende componeerde hij muziek waarin ruimte was voor tragiek zowel als humor, voor weemoed zowel als majestueuze variatiereeksen. Het gaat om de Vijfde en Zevende Pianosonate, die blijkens Ullmanns aantekeningen bedoeld zijn als orkestwerken, en door Bernhard Wullf zijn uitgewerkt tot wat nu de Eerste en Tweede Symfonie heet. Wulff tekende ook voor de uitwerking van Ullmanns in klad genoteerde ouverture Don Quixote tanzt Fandango. Daarnaast bevat de cd een door Geert van Keulen georkestreerde versie van zijn vooroorlogse Sechs Lieder op. 17. De interpretaties van Conlon en het Keulse Gürzenich-Orchester zijn van een gepaste bevlogenheid.
Het is jammer dat er blijkbaar geen geld meer was voor een visuele registratie van de uitvoering van Ullmanns Tweede Symfonie, zodat de audio-versie op de dvd niet meer biedt dan een doublure van de cd-versie. Ook de documentaire Fremde Passagiere: auf den Spuren von Viktor Ullmann is een beetje magertjes. Weliswaar biedt ze een sfeervolle rondleiding langs de locaties van Ullmanns leven, toegelicht door diens biograaf Jean-Jacques van Vlasselaer, maar bijna de helft van de vijftig minuten durende film is opgeofferd aan een zoektocht naar Ullmanns kinderen Felicia en Johannes, die destijds naar Engeland geëvacueerd werden. Die zijn nu in de zestig, maar blijken beide, vermoedelijk door een combinatie van genetische factoren en traumatische ervaringen, psychisch zo ontredderd dat ze niet voor de camera kunnen verschijnen. Het doet enigszins denken aan een aflevering van Vermist, maar dat programma heeft in elk geval de wijsheid om dusdanig mislukte ondernemingen naar de prullenbak te verwijzen.
CD: Viktor Ullmann - Symphonien Nos. 1 & 2 - 6 Lieder - Don Quixote tanzt Fandango. Juliane Banse, Gürzenich-Orchester Kölner Philharmoniker o.l.v. James Conlon. Cappriccio.
DVD: Fremde Passagiere: auf den Spuren von Viktor Ullmann. Cappriccio.
© Frits van der Waa 2006
