de Volkskrant van 25-11-2004, Pagina K17, Kunst katern, Recensie
Verboden composities
Entartete Musik in Zaterdagmatinee
Zowel de Zaterdagmatinee in het Concertgebouw als een nieuw boek besteedt aandacht aan 'Entartete Musik'.
Meer dan de helft van de veertig concerten die de ZaterdagMatinee dit seizoen in het Concertgebouw organiseert, staat in het teken van het thema 'Entartete Musik'. Twee jaartallen zijn belangrijk voor dat begrip. Het eerste is 1938, het jaar dat de nazi's onder die titel een reizende tentoonstelling organiseerden over alle muziek die in hun ogen (of oren) niet door de beugel kon. Het tweede is 1988, veertig jaar later, toen met een reconstructie van die tentoonstelling aandacht werd gevraagd voor al die honderden, misschien wel duizenden musici en componisten die door het Hitlerregime waren verjaagd, monddood gemaakt en vermoord.
Dat was het begin van een revival voor componisten als Franz Schreker, Victor Ullmann, Erwin Schullhoff en vele anderen. Platenlabels wijdden aparte series aan dit 'genre' – mét aanhalingstekens geschreven, want de nazi's richtten zich niet tegen één soort muziek. De symfonieën van Mendelssohn waren in hun ogen even verfoeilijk als de twaalftoonsmuziek van Schönberg, en de nieuwlichter Ernst Krenek schoren ze over één kam met de neoclassicist Paul Hindemith. Ook die diversiteit zal in de Matinee te horen zijn.
Ter gelegenheid van dit bijzondere seizoen is een boek uitgebracht, waarin onder de weinig verrassende titel Entartete Musik artikelen van verschillende auteurs zijn gebundeld. Hoewel het geen programmaboek is, bevat het wel korte kenschetsen van alle in de Matinee uit te voeren 'entartete' composities. De keuze van de samenstellers, Leo Samama en Emanuel Overbeeke, is niet over de hele linie gelukkig. Het boek telt negen hoofdstukken, waarvan alleen de vier speciaal voor de bundel geschreven bijdragen werkelijk lezenswaardig zijn. Van de vijf overige, die zijn ontleend aan verschillende boeken en musicologische tijdschriften, biedt alleen 'Door en door ontaard' van Michael von der Linn interessante perspectieven. Hij traceert de oorsprong van het begrip 'ontaard' (in het boek Entartung van Max Nordau uit 1892), en legt uit dat het idee van 'degeneratie' filosofen en kunstcritici al sinds de eeuwwisseling bezighield. Nieuw bij de nazi's was de nadrukkelijk racistische en politieke component.
Een aanzienlijk deel van het boek is gewijd aan het interbellum, de periode waarin de als 'entartet' gebrandmerkte componisten nog vrijuit hun gang konden gaan. Helaas zijn de artikelen van Hartmut Krones en Albrecht Dümling van een bedroevende opsommerigheid.
Michael Haas, die met Jan Zekveld dit onderdeel van de Matinee heeft geprogrammeerd, wijst er in zijn hoofdstuk op dat veel van de muziek van joodse componisten die door de nazionderdrukking verloren is gegaan in wezen conventioneel is, maar dat de naoorlogse onderzoekers altijd de nadruk hebben gelegd op de verguizing van de modernistische toondichters. In een uitstekend exposé schetst hij het lot dat de muzikale ballingen in verschillende delen van Europa te wachten stond.
De twee laatste hoofdstukken, beide van redacteur Overbeeke, zijn bepaald niet de slechtste van het boek. Vooral de terugblik die hij werpt op Entartete Musik na 1945 is een heldere historische analyse, waarin hij niet schuwt zich kritisch over het onderwerp uit te laten.
'De belangrijkste twee motieven die ten grondslag liggen aan de recente aandacht voor Entartete Musik (het gruwelijk lot van de componisten onder de nazi's en hun neoclassicistische stijl van werken) staan [. . .] haaks op de redenen die een echt interessante componist in de schijnwerper brengen en houden', stelt Overbeeke, en vervolgt dan met: 'De plotselinge belangstelling heeft daarmee veel weg van een hype waaraan meestal ook sterke buitenmuzikale oorzaken ten grondslag liggen.'
Een hype? De ZaterdagMatinee zal het leren.
Emanuel Overbeeke en Leo Samama (red.): Entartete Musik. Amsterdam University Press/Salomé; 200 pagina's; € 29,50; ISBN 90 5356 715 1.
© Frits van der Waa 2006
