de Volkskrant, Kunst & Cultuur, 27 november 2008 (pagina K24)
Ongewoon wrange harmonieën
Het verhaal van Steve Reichs Daniel Variations begint op woensdag 23 januari 2002. Die dag neemt de
Amerikaanse journalist Daniel Pearl in Karachi afscheid van zijn zwangere vrouw Mariane. Hij gaat de
islamitische geestelijke Sheikh Mubarak Ali Gilani interviewen. Mariane ziet hem niet meer terug. Vier
dagen later blijkt dat Pearl in handen is gevallen van een groep die zich de 'Nationale Beweging voor het
Herstel van de Pakistaanse Soevereiniteit' noemt. Ze sturen zijn werkgever, de Wall Street Journal, foto's
van hem met de eis dat de gevangenen in Guantanamo Bay beter behandeld worden – het is nog maar een
paar maanden na 9/11 en de Amerikaanse inval in Afghanistan.
Pearl blijft wekenlang spoorloos. Pas een maand later blijkt dat hij dood is. Zijn moordenaars hebben hem
negen dagen na de ontvoering de keel afgesneden en de video van de executie op internet gezet. Pas in mei
worden Pearls stoffelijke resten gevonden, gedumpt op een fabrieksterrein.
Sinds de Verenigde Staten Afghanistan zijn binnengetrokken, zijn er al meer journalisten vermoord. Maar de
naam van Daniel Pearl wordt niet zo maar bijgeschreven op een lijst. De gruwelijke toedracht van zijn dood
en het feit dat hij – wegens zijn joodse afkomst – met opzet in de val blijkt te zijn gelokt,
maken zijn verhaal extra navrant. Bovendien doen zijn nabestaanden er alles aan om zijn nagedachtenis
levend te houden. Daniels ouders, Ruth en Judea Pearl, roepen nog hetzelfde jaar de Daniel Pearl Foundation
in het leven, een stichting die het onderling begrip tussen verschillende culturen wil bevorderen niet
alleen door middel van het geschreven woord, maar ook met behulp van muziek. Daniel Pearl was namelijk
een muziekliefhebber en een goed amateurviolist. Op 10 oktober, de dag dat hij 39 zou zijn geworden,
vinden voor het eerst de Daniel Pearl World Music Days plaats, een evenement waarbij in achttien landen
in totaal 117 concerten werden gegeven, aantallen die in de jaren daarop telkens weer verder groeien.
De jaargang van 2004 omvat ook een uitvoering van de You Are (Variations) van Steve Reich, een van
de belangrijkste Amerikaanse componisten en grondlegger van de minimal music. Judea Pearl en Reich
ontmoeten elkaar bij die gelegenheid en het klikt meteen. De op dat moment 69-jarige Reich is eveneens van
joodse afkomst, en bekommert zich in zijn muziek al jarenlang om de toestand van de wereld. Zijn oeuvre
laat zich lezen als een verkenningstocht met een steeds wijder blikveld. In zijn vroege minimalistische
werk, zoals Drumming, gaat het voornamelijk nog om muzikale grootheden, maar in de
psalmencompositie Tehillim (1981) gaat hij op zoek naar zijn eigen roots, wat hij verder
uitdiept in Different Trains, waarin hij strijkkwartetklanken op indringende wijze vermengt met
fragmenten uit interviews met overlevenden van de holocaust.
Grensverleggender nog is de 'documentaire opera' The Cave, uit 1993, een zoektocht naar wat Joden,
Arabieren en Amerikanen verbindt. The Cave uit de titel is de grot van Machpela in Hebron, waar
volgens de overlevering Abraham begraven zou liggen, een van de weinige heilige plaatsen waar zowel
Joden als moslims toegang hebben, en voor Reich een belangrijk symbool van verbroedering. Binnen een jaar
raakt dat symbool met bloed besmet, als een joodse extremist het vuur opent op de bedevaartgangers en 29
mensen doodschiet.
Het is niet de laatste keer dat Reich in zijn muziek onbedoeld vooruitloopt op wereldschokkende
gebeurtenissen: in City Life (1995) combineert hij een instrumentaal ensemble met loeiende sirenes
en intercomgesprekken tussen politiemannen, opgenomen in 1993, tijdens de eerste, mislukte aanslag op het
New Yorkse WTC.
Het idee om een requiem voor Daniel Pearl te schrijven is weldra geboren. Reich heeft van vader Pearl een
stapel teksten gekregen – behalve teksten van Daniel zelf ook een transcriptie van die laatste video
–, maar hij kiest er uiteindelijk voor om daar maar twee zinnen uit te gebruiken: My name is
Daniel Pearl, en I sure hope Gabriel likes my music, when the day is done. Die laatste,
cryptische zin, ooit door Pearl uitgesproken in een discussie over het leven na de dood, blijkt een
toespeling op een nummer van de jazzviolist Stuff Smith.
Op die muziek maakt Reich bewust geen toespelingen: hij schrijft het werk in zijn eigen stijl, voor een
ensemble van vier piano's, strijkkwartet, twee klarinetten, slagwerk en vier zangers. Wel geeft hij als
hommage aan Daniel Pearl de soloviool een belangrijke rol. De twee zinnen van Pearl completeert hij met
fragmenten uit het bijbelboek Daniël, over de boze droom van Nebukadnezar – teksten die hij
voorziet van voor zijn doen ongewoon wrange harmonieën. 'Nee, dit stuk gaat niet over 11 september',
zegt hij voor de BBC-camera. 'Dit is een gedenkteken voor een onschuldig slachtoffer. En die duistere
droom is de wereld waarin we leven, waarin mensen worden vermoord op grond van hun religie.'
Op 8 oktober 2006 gaan de Daniel Variations in première in het Londense Barbican Centre. Uitvoeringen in
Frankrijk en Amerika volgen, en in april 2008 verschijnt het werk bij Nonesuch op cd. Nederland moet bijna
twee jaar op de eerste uitvoering wachten: die vindt op 29 november plaats in het Concertgebouw, als
onderdeel van de ZaterdagMatinee.
Daniel Variations en Variations for Vibes, Pianos, & Strings, door Los Angeles Master Chorale olv Grant
Gershon. London Sinfonietta olv Alan Pierson.
Daniel Variations (Nederlandse première) samen met
werk van Stravinsky, Bach en Nancarrow, door London Sinfonietta olv Brad Lubman in het Concertgebouw,
Amsterdam, 29 november, 14.15 uur. Daniel Variations wordt ook op 2 april uitgevoerd in het Muziekgebouw
aan 't IJ door het Asko/Schönberg Ensemble olv Reinbert de Leeuw.
© Frits van der Waa 2008
