de Volkskrant, Kunst & Cultuur, 15 juni 2011
Onverbiddelijke ingetogenheid
De esoterische wereld van Erik Satie, door Reinbert de Leeuw. 13/6
Muziekgebouw, Amsterdam. Herh: oktober en maart (div. locaties).
'Satie verkeerde in de positie van een man die maar dertien letters van het alfabet kende, maar desondanks had besloten met deze middelen een nieuwe literatuur te scheppen.' Zo oordeelde J.P. Contamine de Latour in 1925, een half mensenleven nadat hij het libretto voor Saties 'christelijk ballet' Uspud had geschreven. Het is geen gekke beschrijving van de muziek die Erik Satie omstreeks 1890 schreef, al is het eerder zo dat de componist de ontbrekende dertien letters wel degelijk kende, maar ze bewust wegliet.
Hoe dat klonk was maandag te horen in het Amsterdamse Muziekgebouw, waar Reinbert de Leeuw Uspud en andere werken uit Saties 'esoterische periode' ten gehore bracht. Het esoterische van deze werken schuilt er niet alleen in dat Satie (modernist avant la lettre), zich omstreeks zijn 27ste levensjaar bemoeide met diverse obscure religieuze genootschappen, maar bovendien muziek schreef waarin hij, meer dan in zijn eerdere of latere leven, vrijwel volstrekt tabula rasa maakte.
De Leeuw is al meer dan veertig jaar gefascineerd door die vroege pianowerken van Satie, die hij eerder ook op de plaat heeft gezet. Deze uitvoering bleek een onverwachte hit: vooral door de uiterst lage tempi die De Leeuw aanhield, drong zijn interpretatie dieper dan ooit door in de klankwereld die de componist voor ogen stond. Uspud, eigenlijk gedacht voor een klein ensemble, was daar niet bij. Het is nu in de pianoversie op cd uitgebracht.
Het opvallende aan Saties esthetiek is het vrijwel volstrekte gebrek aan ontwikkeling. In die mystieke periode bestaat Saties muziek uit niet meer dan simpele, vrij korte melodische frases, soms in kale octaven, maar vaker behangen met akkoorden waaraan elke traditionele richting en samenhang ontbreekt, zodat er een etherische, zwaartekrachtloze sfeer ontstaat.
Uspud onderscheidt zich in dat opzicht nauwelijks van de vier kortere werken die De Leeuw voor de pauze speelde. Het bizarre is dat het libretto juist voorziet in surrealistische visioenen vol bloed, vlammen en explosies. Om daar enigszins recht aan te doen heeft videokunstenaar Arjen Klerkx een visualisatie gemaakt waarbij de originele Franse tekst, voorzien van half verwaasde beelden, wordt geprojecteerd op een traag draaiend scherm dat nog het meest weg heeft van een kruisvormig wasrek met vier doorschijnende handdoeken. Het is slim bedacht, bijna even ongrijpbaar als Saties muziek, en doet op onnadrukkelijke wijze recht aan de drukte van het – uiteraard – nooit opgevoerde ballet. Maar toch spoort deze beweeglijke vormgeving niet helemaal met de onverbiddelijke ingetogenheid van De Leeuws spel.
© Frits van der Waa 2011
