de Volkskrant, Kunst & Cultuur, 26 oktober 2011
Teder en intiem
Hij is eerder een onbekende grote dan een grote onbekende. Dat vinden liefhebbers van de componist Mieczyslaw Weinberg (1919-1996), wiens naam tijdens zijn leven op zo veel verschillende manieren gespeld werd dat het een toer is om hem in een encyclopedie op te zoeken – als hij daar al te vinden is. Maar dat gaat anders worden: van 30 oktober tot 6 november wijdt het Utrechtse Muziekcentrum Vredenburg een festival aan Weinberg, de Pool die een Rus werd, wiens muziek in heel de Sovjet-Unie bekend werd door een tekenfilmserie en die ten onrechte het label 'Sjostakovitsj-light' opgeplakt heeft gekregen.
Weinberg was van joodse afkomst, en dat heeft hem in vele opzichten parten gespeeld. In 1939 vluchtte hij naar de Sovjet-Unie, waar hij bevriend raakte met de dertien jaar oudere, door hem zeer bewonderde componist Dmitri Sjostakovitsj. Maar ook in Rusland stak het antisemitisme de kop op: in 1953 werd hij er zelfs van beschuldigd dat hij een Joodse republiek wilde oprichten en werd hij gearresteerd. Dankzij de dood van Stalin kwam hij met de schrik vrij. Maar als Poolse jood bleef hij een tweederangs burger, waardoor zijn muziek niet de verbreiding kreeg die ze verdiende. Zijn oeuvre omvat 26 symfonieën, 17 strijkkwartetten, 7 opera's en nog ruim 100 andere composities. Pas na zijn dood in 1996 drong zijn werk ook in het Westen in bredere kring door, vooral door de opnamen die verschenen op het Russische Olympia-label.
'Hij was iemand die ontzettend makkelijk schreef,' zegt Guy van Hulst, programmeur van het festival. 'Hij moet een sympathieke man zijn geweest, maar voor hem draaide alles om muziek - wat voor zijn familie niet altijd even makkelijk moet zijn geweest. Hij speelde heel goed piano. Er is zelfs een opname waar hij samen met Sjostakovitsj diens Tiende Symfonie speelt, gewoon in de huiskamer. Ze zagen elkaar jarenlang elke week en namen dan samen door waarmee ze bezig waren.'
Weinberg wordt wel gezien als een Sjostakovitsj-epigoon, maar volgens Marc Danel, eerste violist van het Danel Kwartet en al tien jaar pleitbezorger voor Weinbergs muziek, is dat onterecht: 'Weinberg staat tot Sjostakovitsj als Schubert tot Beethoven; er is zeker een relatie, maar tegelijkertijd is er een wereld van verschil. Bij Sjostakovitsj is de constructie essentieel, net als bij Beethoven. Bij Weinberg is juist de tijd een belangrijke factor. Hij is in staat heel lang in dezelfde sfeer of stemming te blijven – soms zelfs een heel stuk lang. En net als bij Schubert heeft zijn muziek een grote tederheid. Zelfs in de agressiefste delen schuilt nog een zekere nostalgie, iets intiems. Het is kwetsbare muziek, als je het slecht speelt, of te langzaam, slaat het nergens op.'
Zelfs waar beide componisten op elkaar lijken is er volgens Danel dikwijls sprake van wederzijdse invloed. 'Ze namen dingen van elkaar over, en citeerden elkaar zelfs, bij wijze van binnenpretje. Er zijn bepaalde stijlelementen die je juist bij Weinberg al eerder aantreft, maar die we nu beluisteren als typisch Sjostakovitsj.'
Naast zijn officiële werk voorzag Weinberg ongeveer honderd films van muziek, waaronder de Russische tv-tekenfilms naar Winnie de Poeh. 'Die moeten door miljoenen Russen gezien zijn,' zegt Van Hulst, 'en die laten we zien in de openingsvoorstelling, met live gespeelde muziek, die we voor deze gelegenheid hebben getranscribeerd vanaf de geluidsband.'
Het festival omvat daarnaast zeven programma's met kamermuziek, een uitvoering van de Zestiende symfonie en de Nederlandse première van het Vioolconcert. Een eerste stap naar de bekendheid die Weinberg volgens Danel zeker verdient: 'Voor ons is hij een van de werkelijk grote componisten van de twintigste eeuw.'
Weinberg Festival, van 30 oktober tot 6 november in Muziekcentrum Vredenburg, Utrecht.
© Frits van der Waa 2011
