de Volkskrant, Kunst & Cultuur, 25 juni 2012
Exploraties van klank en ruimte
Out of the Box: Boulez, Rijnvos, Saariaho en Lindberg, door het Koninklijk Concertgebouworkest o.l.v. Susanna Mälkki. 22/6, Westergasfabriek, Amsterdam. Radio 4: 1/7, 14.15 uur.
Als het bij kunst hoort om grenzen op te zoeken, is het zeker de taak van de kunstenaar om zijn eigen begrenzingen te onderzoeken, en dat is precies wat het Koninklijk Concertgebouworkest afgelopen weekeinde deed met het programma Out of the Box. Voor één keer verruilde het zijn vaste stek, de doosvormige zaal van het Concertgebouw, voor de immense, cilindrische ruimte van de gashouder op het Westergasfabriekterrein, een geliefde locatie van het Holland Festival, waarvan dit programma tevens deel uitmaakte.
Out of the Box staat in minder letterlijke zin voor het verlaten van gebaande paden, en dat is precies wat de componisten van de vier uitgevoerde werken voor ogen stond. Zo is Pierre Boulez' Rituel in memoriam Bruno Maderna uit 1975 gecomponeerd voor acht ruimtelijk opgestelde groepen. Muzikaal is het opgebouwd uit pulserende slagen in verschillende tempi, uitgespaarde sololijnen en plechtstatige akkoorden. Die overlappende, steeds terugkerende modules geven het stuk het karakter van een processie, met aan het hoofd de even gedecideerd als elegant dirigerende Susanna Mälkki.
In zijn speciaal voor deze gelegenheid gecomponeerde Antarctique onderzoekt Richard Rijnvos de begrenzingen van de zelfopgelegde beperking. Net zoals het Zuidpoolgebied geen vegetatie kent, heeft dit stuk geen gevarieerde ritmes of melodielijnen, maar bestaat uitsluitend uit op een vaste puls ingezette akkoorden, waarin dan nog wel elementen in een kortere puls herhaald worden. Twaalf slagwerkers, in een cirkel opgesteld langs de wanden, accentueren de akkoorden met slagen die op den duur door de ruimte lijken te bewegen. Binnen dit vrij nauwe keurslijf realiseert Rijnvos in ruim tien minuten een maximum aan klankkleur en variatie.
Bij de Finse componiste Kaija Saariaho komen de ruimtelijke klanken uit luidsprekers. De zes delen van haar Circle Map, eveneens een wereldpremière, zijn gebaseerd op gereciteerde Perzische gedichten, waarvan ze de klank elektronisch vervormt en bijkleurt met wonderlijke instrumentale mixturen. Het orkestweefsel als geheel is bijzonder, maar zo complex dat het op den duur tot een zekere eenvormigheid leidt.
Kraft van Saariaho's landgenoot Magnus Lindberg stamt uit 1985 en is het werk van een doldrieste, maar geniale twintiger die het onderste uit de kan haalt, met orkestleden die voortdurend van plaats veranderen en uitzwermen en vijf solisten die naast hun eigen instrument een indrukwekkende hoeveelheid slagwerk en oud metaal bespelen.
De herrie is hevig maar beperkt, want het merendeel van het werk bestaat juist uit even intense als ingehouden exploraties van klank en ruimte, die een niet aflatende spanning teweegbrengen, en zo een zinderend contrast bieden met de naar verhouding statische muziek in de rest van het programma.
© Frits van der Waa 2012
