de Volkskrant, Kunst & Cultuur, 23 mei 2013
Bedachtzaam vernieuwer
Henri Dutilleux (1916-2013)
Ik houd niet van mensen die nooit twijfelen', zei Henri Dutilleux een jaar of tien terug in een interview. Zelf was hij een groot twijfelaar én een perfectionist: hij vijlde en schaafde lang aan zijn stukken en herzag ze vaak. Hij hoorde tot de grote drie van het naoorlogse Franse componeren, met de iets oudere Olivier Messiaen en de iets jongere Pierre Boulez. De laatste was het onderwerp van die aangehaalde uitspraak.
Dutilleux, die woensdag op 97-jarige leeftijd overleed, was geen revolutionair. Dat lag niet in zijn aard. Maar hij was wel modern, en een kunstenaar pur sang. Zijn muziek is, anders die van Boulez, niet splinterig, en anders dan die van Messiaen. Ze is niet monolithisch, religieus of extatisch, maar heeft wel de schittering die beide kenmerkt. Daarnaast heeft ze een heel eigen hang naar het geheime en verborgene, en een niet zo typisch Franse aandacht voor constructie en symmetrie. Dutilleux schreef dat zelf toe aan de invloed van Bartók en Beethoven.
Dutilleux, die in 1916 werd geboren in Angers, was getuige van twee wereldoorlogen, maar de voornaamste last die hij daarvan ondervond was dat zijn carrière wat laat op gang kwam. Pas na zijn 30ste componeerde hij zijn officiële eerste werk, een pianosonate. Het stuk was geschreven voor de pianiste Geneviève Joy, met wie hij dat jaar trouwde. Dutilleux heeft niettemin betrekkelijk weinig voor piano geschreven, wat hij later betreurde.
Zijn kracht lag in symfonische werken. Ook in zijn soloconcerten is de rol van het orkest markant. In zijn toontaal sloot Dutilleux aan bij Debussy en Ravel, maar een epigoon was hij allerminst. Hoewel zijn muziek niet aan traditionele toonladders gebonden is, is ze ook niet volkomen atonaal, en de vernieuwingen van de jaren vijftig en zestig gingen zeker niet ongemerkt aan hem voorbij. 'Het serialisme was niet iets voor mij', zei hij, 'maar ik kon het ook niet verwerpen. Ik wilde toch kijken of er iets waardevols in school.'
Veel van Dutilleux' werken zijn een reflectie op indrukken uit andere kunsten, met name de schilderkunst. Zo is zijn orkestwerk Timbres, Espace, Mouvement uit 1978 geïnspireerd op De sterrennacht van Van Gogh. Hij schreef slechts één strijkkwartet en tot een opera is het nooit gekomen. Wel legde hij zich in recente jaren nog toe op vocale muziek, met twee liedcycli, Correspondances en Le temps l'horloge. Enkele werken uit zijn relatief bescheiden oeuvre, zoals zijn Tweede Symfonie 'Le double' uit 1959, het voor Mstislav Rostropovich geschreven celloconcert Tout un monde lointain en het vioolconcert l'Arbre des Songes uit 1985 zijn al jaren vast onderdeel van het moderne orkestrepertoire. En dat zullen ze voorlopig wel blijven ook. Want Dutilleux heeft zichzelf ondanks zijn hoge leeftijd niet overleefd.
© Frits van der Waa 2013
