de Volkskrant, Kunst & Cultuur, 23 februari 2015
Mystiek en onmatigheid
Messiaen Festival, Ralph van Raat, Nederlands Kamerkoor, Berry van Berkum, Marcel Verheggen, e.a. Van 20 t/m 22/2, Orgelpark Amsterdam.
Een spanningsboog van twee maal een uur, met denderende octaven, hardnekkige, over het toetsenbord flitsende arpeggio's, tonen als muzikale heipalen, maar ook subtiel gevarieerde patronen en welhaast dichtslibbende harmonieën, volhardend strevend naar de opperste extase. Het is een zonderlinge gedachte dat dit werk van de componist de titel Vingt Regards sur l'enfant Jesus heeft meegekregen. Dit soort rabiate pianistische atletiek associeer je nou niet direct met het kindeke Jezus in de kerststal.
Pianist Ralph van Raat moet er tussendoor zijn jasje voor uittrekken. Toch lijkt hij nauwelijks aangedaan aan het slot van het titanische twintigste deel, waarin de Église d'Amour, de kerk der liefde, gestalte krijgt in eindeloos gebeier van klokachtige klanken.
Olivier Messiaen (1908-1992) was een groot componist, een oprecht katholiek, een denker en theoreticus van formaat, maar met al zijn kwaliteiten was de deugd van de matigheid hem vreemd. Zijn muziek heeft de vorm van grote en kleine cycli, waarin de delen elkaar opvolgen als prenten in een gebedenboek, en waarin de muzikale materie tot op de bodem wordt uitgespit, of nog dieper.
Het Amsterdamse Orgelpark wijdde dit weekeind vier concerten aan deze wonderlijke kunstenaar, die vanuit een ouderwetse hang naar mystiek de meest grensverleggende muziek van zijn tijd schreef. Het evenement krijgt komende zaterdag nog een staartje, in de vorm van een orgelprogramma met toverlantaarnvoorstelling.
Bijzonder aan dit retrospectief is de centrale plaats die het orgel inneemt. Messiaen was zijn leven lang organist van de Parijse Église de la Sainte-Trinité en componeerde een flink corpus aan orgelmuziek, dat niet al te vaak tot klinken komt. Het Orgelpark, een voormalige kerk waar een keur aan kerk- en andere orgels is ondergebracht, is hiervoor het ideale podium.
Het gecombineerde optreden van organist Marcel Verheggen en het Nederlands Kamerkoor reikte van het op 20-jarige leeftijd gecomponeerde orgelwerk Le banquet céleste, een soort religieuze musique d'ameublement, tot het twaalfstemmige koorwerk Cinq rechants uit 1949, waarin de componist zich van zijn meest zinnelijke en speelse kant laat zien.
Met die twee werken was ook de afbakening van het festival aangegeven: er klonken hier uitsluitend werken die Messiaen voor zijn 40ste schreef, stukken waarin de spanning tussen traditie en modernisme gaandeweg op scherp komt te staan. Dat begint al in L'apparition de l'église eternelle uit 1932, met zijn combinatie van wrangzoete harmonieën en dreunende, bijna middeleeuwse kwinten.
De grote cyclus Les corps glorieux, waarvoor Berry Berkel plaatsnam achter het klavier van het Verschueren-orgel, overtuigde minder. Er zijn intrigerende delen, zoals het deel waar de centrale melodie intrigerend is ingezwachteld in ongrijpbare murmelklanken, maar ook totaal eenstemmige of juist volkomen dichtgekitte delen die vervallen in muzikaal navelstaren en waarin de nagestreefde onthechting onvindbaar lijkt. Maar altijd schemert daarachter de stralende zon van de majeurdrieklank, dat bij Messiaen het licht en de genade van God lijkt te symboliseren.
Nergens kwamen de vreemde tegenstrijdigheden van Messiaens muziek zo spectaculair tot uiting als in het unieke optreden van het ensemble Vecteur Ondes, dat een uitvoering gaf van Fète des belles eaux, in 1937 gecomponeerd voor zes Ondes Martenots. De Martenot is een van de vroegste elektronische instrumenten. Je hoort het bijna nooit, laat staan zes tegelijk. Hoewel het een toetsenbord heeft, is het eenstemmig. Wel beschikt het over diverse zoetgevooisde klankkeuren, galm, en mogelijkheden voor vibrato, portamento en glissando.
Het spel van het ensemble is hecht en subtiel, als van een futuristisch strijksextet. De visionaire kwaliteiten van Messiaen komen op dit instrument eigenlijk beter naar voren dan in zijn orgelmuziek. Maar tegelijkertijd zijn er onderdelen die ondanks hun ontegenzeggelijke charme eerder doen denken aan maffe bioscoopmuziek.
Met dat al heeft Messiaen de luisteraar van nu waarschijnlijk meer te zeggen dan die van zijn eigen tijd. De wierookwalm van zijn katholicisme mag enigszins vervlogen zijn, de metafysische aspecten van zijn muziek blijven overeind. Al moet je er wel een speciaal soort reli-antenne voor hebben.
© Frits van der Waa 2015
