de Volkskrant, Kunst & Cultuur, 4 april 2018
De vele gezichten van György Ligeti
Vijf dagen lang, van vandaag tot en met zondag, staat het Amsterdamse Muziekgebouw aan het IJ in het teken van het Ligeti Festival: concerten, masterclasse, filmvertoningen, workshops, een expositie en een virtual reality-experience rondom het werk van een van de invloedrijkste en origineelste componisten van de afgelopen halve eeuw. Zijn werk is vanuit vele invalshoeken te bezien en te beluisteren. Een korte kenschets in vijf delen.
De Hongaar
György Ligeti werd in 1923 geboren in Roemenië als kind van Hongaars-Joodse ouders, overleefde de oorlog, studeerde in Boedapest, week in 1956 uit naar het Westen, woonde lange tijd in Duitsland en stierf in 2006 in Wenen. Hij was bovenal een Europeaan, maar zijn wortels lagen in Hongarije. In zijn – al voortreffelijke – vroege werk, zoals zijn Eerste strijkkwartet, bouwde hij voort op het idioom van zijn grote voorganger Béla Bartók. Veel andere wegen waren er niet in het communistische Hongarije: muziek die te modern klonk, was uit den boze.
Eenmaal in het Westen sloeg Ligeti zijn vleugels uit en richtte zich op het nieuwste van het nieuwste. Maar zijn dna verloochende zich niet. In het klavecimbelstuk Hungarian Rock (1978) duiken alweer balkanritmes op. In zijn late werk worden die gesublimeerd tot fantastische texturen vol opeengestapelde verspringende patronen.
De mechanicus
Ligeti is altijd gefascineerd geweest door systemen en mechaniekjes. Zo heeft zijn vroege pianowerk Musica ricercata elf delen, waarvan het eerste gebaseerd is op slechts twee tonen, het tweede op drie, enzovoort. In 1980 maakte hij kennis met het werk van Conlon Nancarrow, de Amerikaanse kluizenaar-componist die voor mensenhanden onspeelbare klankvisioenen realiseerde met een pianola. Dat was een openbaring en een grote inspiratiebron voor zijn latere werk.
Maar het kon ook speelser. Zo bedacht Ligeti voor de Gaudeamusweek van 1962 een klankinstallatie voor het Hilversumse stadhuis, Poème symphonique, waarin honderd metronomen er langzaamaan het zwijgen toe doen. De nooit uitgezonden tv-registratie van het evenement is onlangs teruggevonden en is te zien op het festival.
De absurdist
De speelse kanten van Ligeti's persoonlijkheid kwamen vooral tot uiting in de jaren zestig. Tegenover een kleurrijke grafische partituur als het orgelwerk Volumina staat het precies uitgeschreven Aventures, een hilarische muziektheatrale collage waarin zangers alle mogelijke vocale geluiden produceren, al dan niet vervormd door handen, kartonnen kokers en wat dies meer zij. In zijn enige opera Le Grand Macabre, voltooid in 1977, krijgt de satire serieuzere en zelfs politieke ondertonen.
De vernevelaar
Het moderne muziekidioom van halverwege de 20ste eeuw, met zijn systeemdwang en versplinterde dissonanten, beviel Ligeti op den duur niet. Experimenten in de elektronische studio leidden hem naar het idee van micropolyfonie, waarin talloze vocale of instrumentale lijnen door elkaar krioelen, zodat er dichte klankwolken met een innerlijk leven ontstaan, waarin schitterende timbres opduiken. Doordat filmmaker Stanley Kubrick een aantal van deze werken, waaronder Lontano en Atmosphères, gebruikte in 2001: A Space Odyssey en The Shining, is dit de muzikale gedaante waarin Ligeti bij een wat breder publiek bekendheid heeft gekregen.
De diamantslijper
De perfectionist in Ligeti trad in zijn rijpe jaren meer dan ooit naar voren. Berucht zijn zijn aanvaringen met musici van wie hij de interpretatie niet goed genoeg vond, vooral tijdens het werken aan zijn ultieme nalatenschap, de integrale cd-opname van zijn oeuvre. Maar ook zijn muziek zat steeds strakker en preciezer in elkaar.
Een schitterend voorbeeld hiervan is de reeks piano-etudes die tussen 1985 en 2001 ontstond. Met deze achttien bondige composities schiep hij niet alleen een waar compendium van alle muzikale vraagstukken waarmee hij zich in zijn leven had beziggehouden, maar toonde hij zich bovendien erfgenaam van Chopin en Ravel, met een fabelachtig gevoel voor pianistiek.
Zoals alle goede muziek brengt het werk van Ligeti een fusie tot stand tussen gevoel en het intellect – en dat op het hoogste niveau. Bijna alles van Ligeti is te vinden op YouTube en Spotify.
© Frits van der Waa 2018
|
