Verschenen in Vrije Geluiden no.18, 14 oktober 2000
De kracht van een ondergeschoven kindje
Filmmuziek zonder film, is dat niet zoiets als music-minus-one? VPRO's Het Witte Doek
bewijst wekelijks het tegendeel en het BBC Concert Orchestra neemt op 24 oktober in Performance
on 3 de proef op de som.
Sinds de opkomst van de televisie is filmmuziek een muzieksoort waar iedereen bijna dagelijks
mee in aanraking komt. Maar als je er even over doordenkt drukt dit alledaagse verschijnsel je met
je neus op de raadsels van de menselijke geest. Hoe komt het bijvoorbeeld dat we voetstoots
accepteren dat in een film op de meest onwaarschijnlijke momenten en plaatsen zomaar muziek begint
te spelen? Waarom is de muziek die een thriller zo spannend maakt zonder de beelden zo kaal? Of
omgekeerd (zoals mij ooit overkwam met Once upon a time in the West), hoe komt het dat het
zien van de film de muziek een diepgang kan verlenen die eerst letterlijk buiten beeld bleef?
Het zijn vragen waarover je een leven lang kunt prakkizeren, maar dat muziek en film elkaar
aanvullen in een even wonderlijke als natuurlijke symbiose is onweerlegbaar. Akkoord, bij die
symbiose is de muziek meestal het ondergeschoven kindje – zozeer zelfs dat we haar dikwijls
niet eens bewust waarnemen. Maar stel je Star Wars eens voor zonder de triomfantelijke
muziek van John Williams, of Dr Zhivago zonder de mierzoete melodie van Lara's Theme
– dat zou toch wel een katterige ervaring opleveren.
Even vervreemdend kan het zijn om filmmuziek te beluisteren zonder de film – als een
vioolconcert zonder viool. Maar in een aantal gevallen (de bovengenoemde horen daar zeker bij) is
de muziek zo bijzonder dat ze ook zonder beelden overeind blijft.
Een beroemd geval van een film die door de muziek werd uitgetild boven de middelmaat is Laura,
een film uit 1944 van Otto Preminger, waarvoor David Raksin de muziek schreef. Het hoogtepunt van
de film is een scène waarin een politie-detective door de kamer van het vermoorde meisje
Laura doolt. Terwijl hij loopt te piekeren maakt de smachtende strijkersmuziek – Laura's
muziek, weet de kijker uit voorgaande flashbacks – duidelijk dat hij iets speciaals voelt voor
het dode meisje. Waarop de deur opengaat en Laura in levenden lijve voor zijn neus staat, zodat het
verhaal opeens een totaal andere wending neemt.
Raksins muziek was zo indringend dat de platenwinkels werden platgelopen door bioscoopbezoekers
die vroegen om 'Laura's Song'. Een behoefte waarin uiteraard welwillend werd voorzien.
In het concert dat het BBC Concert Orchestra op 24 oktober uitvoert wordt Laura geflankeerd door
het saxofoonconcert van de succesvolle Britse filmcomponist Christopher Gunning en door enkele
andere befaamde filmmuzieken, zoals die van Rebel without a cause, in 1955 gecomponeerd door
Leonard Rosenman.
Net zoals Raksin typeert Rosenman de personages met muzikale motto's. Dat was
natuurlijk geen nieuw idee: Berlioz maakte er al gebruik van, om van Wagners Leitmotive maar
te zwijgen. Maar Rosenmans score, met zijn lange, dramatische spanningsbogen en zijn op Bartók
en Stravinsky geïnspireerde moderne klanken was in de wereld van de filmmuziek een noviteit.
Dat Rebel een legendarische film is geworden is beslist niet alleen te danken aan
hoofdrolspeler James Dean.
De meest gevierde en bekende filmmuziekcomponist is wel Bernard Herrmann (1911-1975), die
debuteerde in Orson Welles' Citizen Kane en tientallen films van muziek voorzag, waaronder
Hitchcocks Psycho, Vertigo en North by Northwest. Herrmanns kracht lag in het
uitbenen van minieme gegevens. Zo gebruikt hij in zijn zwanenzang, de muziek voor Martin Scorsese's
Taxi Driver, eigenlijk niet meer dan twee ingrediënten, een wulpse saxofoonmelodie, en een
opeenvolging van twee, later vier dreigende akkoorden. Die obsessieve, dalende harmonieëën,
steeds anders ingekleurd, zijn voorafschaduwingen van de geestelijke neergang die hoofdrolspeler
Robert de Niro doormaakt. Meer nog dan zijn collega-componisten was Herrmann een psycholoog, die
door wist te dringen tot tussen de oren van de acteurs – en van de luisteraars.
CD's
David Raksin: Laura. 20th Century Fox 11006-2
Bernard Herrmann: Taxi Driver (soundtrack) Arista O7822-19005-2
Rebel: music from the films of James Dean. Cinerama 2206-2
© Frits van der Waa 2007
