de Volkskrant van 27-05-1994, Pagina 4, interview
Muziek die schiet als een pistool
'Freeze' is de waar gebeurde geschiedenis van miljonairsdochter
Patricia Hearst, die in 1974 gekidnapt werd en zich vervolgens aansloot bij
haar ontvoerders. Componist Robert Zuidam, die muziek en libretto van de
opera schreef, heeft zich samen met regisseur Lidwien Roothaan eerst
uitvoerig gedocumenteerd. Zelfs 'Guns Illustrated 1974' werd opgeslagen. 'Je
moet toch weten wat er in die tijd op de markt was.' Geheel natuurgetrouw
worden de gebeurtenissen overigens niet afgeschilderd. In 'Freeze' lopen
verschillende niveaus door elkaar: hersenspinsels, feiten en de
gemanipuleerde tv-versie.
'MUZIEKTHEATER dat je de volgende ochtend niet zomaar vergeten bent', schreef
de Abendzeitung. En Der Spiegel kwalificeerde Robert Zuidam als een 'perfecte
entertainer' en 'ein genialischer Hund'. Freeze, de eerste opera van de
29-jarige componist, is na de première op 5 mei in München
geestdriftig ontvangen in de Duitse pers.
'Er moet hier nog een hele dikke Guns Illustrated 1974 liggen', grijnst de
geniale hond. 'Die hebben we gebruikt voor de scène waar Patty Hearst
leert hoe ze met een pistool om moet gaan. Je moet toch weten wat er in die
tijd op de markt was.'
Freeze is waar gebeurd. Het is de geruchtmakende geschiedenis van Patricia
Hearst, de miljonairsdochter die in 1974 gekidnapt werd door een sektarisch
gezelschap links-extremisten en zich vervolgens aansloot bij haar
ontvoerders. Bij de voorbereiding van Freeze hebben Zuidam en regisseur
Lidwien Roothaan zich uitvoerig gedocumenteerd. Maar dat wil niet zeggen dat
de opera de gebeurtenissen uitsluitend natuurgetrouw afschildert.
'Ze heeft later een autobiografie geschreven', zegt Lidwien Roothaan. 'Als je
die leest zie je dat op bepaalde punten eigenlijk niet meer duidelijk is of
de dingen nu echt gebeurd zijn of niet. Dat is voor mijn regie wel een
uitgangspunt geweest: hoe realistisch is het? Of: wat is er belangrijk? Het
kan bijna even goed in haar hoofd gebeurd zijn, dat maakt op een gegeven
moment niet meer uit. Het gaat meer om de stappen die ze gezet heeft en om
haar beweegredenen.'
Zuidam heeft niet alleen de muziek, maar ook het libretto van Freeze
geschreven. 'Het begint met een fase van ontzettend veel informatie
verzamelen, maar later moet je je daar toch weer een beetje van losweken. Ik
heb wel ideeën en stukken tekst gebruikt die er gewoon goed inpassen. De
namen van die bendeleden bijvoorbeeld, Cinque Mizmoon, die zijn zo leuk, daar
moet je niet mee gaan rotzooien.'
Freeze wordt in de eerste week van juni drie keer opgevoerd in het Holland
Festival, maar is geschreven op uitnodiging van de Biennale van München,
een tweejaarlijks festival dat geleid wordt door de componist Hans Werner
Henze en geheel in het teken staat van nieuw en vernieuwend muziektheater.
Hoe komt een jonge Nederlandse componist aan zo'n eervolle buitenlandse
opdracht? 'Dat kwam geheel en al door Henze', verklaart Zuidam. 'Hij had een
keer muziek van mij gehoord, via Oliver Knussen denk ik, en die kwam een jaar
of drie geleden naar mij toe en zei: 'Jij moet muziektheater schrijven.'
Twee jaar terug heb ik daar ook in de jury gezeten en een maand lang allerlei
nieuwe produkties gezien. Aan de hand daarvan heb ik ook een goed beeld
kunnen opbouwen van wat ik wilde gaan maken.'
Nog voor Zuidam noten op papier zette, boog hij zich samen met Roothaan over
de eerste versie van het libretto. De zangers werden er, samen met Holland
Festival-directeur Jan van Vlijmen, in een later stadium bij gezocht, met
uitzondering van Gerrie de Vries, aan wie de componist van meet af aan de rol
van Mizmoon had toebedacht.
Naast Amsterdam en München werd ook het Staatstheater van Braunschweig
bij de produktie van Freeze betrokken. De opera heeft daar vier opvoeringen
achter de rug, en, in het najaar, nog eens vijf in het verschiet.
Zuidam was vooral geboeid door de manier waarop het geval-Hearst, onder
invloed van de enorme publiciteit, in korte tijd het karakter kreeg van een
eigentijdse mythe. De rol van de mediamagnaat Randolph A. Hearst, haar vader,
was daarin niet onbelangrijk. In Freeze lopen de verschillende niveaus door
elkaar: hersenspinsels, feiten, en de gemanipuleerde televisie-versie.
'Het zijn verschillende werkelijkheden', zegt Lidwien Roothaan. 'Ik heb zelfs
filmbeelden gebruikt in plaats van video. En die ook niet laten zingen, wat
weer een dimensie toevoegt, zodat het meer een soort alter ego's worden, die
als een soort verschijningen uit de muur komen en ook weer verdwijnen - bijna
als de Cheshire Cat in Alice in Wonderland.
'Op een gegeven moment gaan de niveaus in de opera helemaal door elkaar
lopen, in de scène waarin de bendeleden stoned worden en Patricia haar
moeder neerschiet - wat natuurlijk niet werkelijk gebeurt. Ik heb ook
geprobeerd daar met de filmbeelden naartoe te werken: zo komt er wel echt
bloed uit het scherm, terwijl het gewoon een filmdoek is. En het pistool
schiet niet echt, maar de muziek doet dat wel. Ik wilde niet alles wat er in
de muziek gebeurt benadrukken in de vormgeving, om een soort abstractie, een
soort openheid te krijgen waarin de verschillende sferen van de muziek de
kans zouden krijgen, juist omdat die zo gevarieerd en afwisselend is.'
Toch zitten er ook een paar heel harde overgangen in, het gaat zelfs even
naar een MTV-clip toe.
'Ik heb het idee dat Rob die dingen bewust gebruikt, en dan is het
natuurlijk leuk om daar in het beeld op in te spelen', zegt Roothaan. 'Het
reikt toch een beetje van cartoon tot Grieks drama.'
Gaat het regisseren van een opera anders in zijn werk dan het regisseren van
een toneelstuk?
Roothaan: 'Er is wel verschil. Het is allebei theater, en in die zin lijkt
het erg op elkaar. Maar het zit veel dwingender in elkaar. Je kunt
bijvoorbeeld niet zeggen: nu lijkt het me mooi om twee minuten stilte in te
lassen. Bij toneel moet er veel meer gepraat worden: acteurs zijn denk ik
afhankelijker van elkaar dan zangers.'
Naast de historische personages voert Zuidam de Amerikaanse schrijver Ambrose
Bierce ten tonele, die nog voor Patty's overgrootvader William Randolph
Hearst heeft gewerkt. Bierce is bij Zuidam een 'bemiddelaar' tussen schijn en
wezen, een vreemd soort halfgod, die overigens in venijnigheid niet onder
doet voor de echte Bierce, die in zijn The Devil's Dictionary deze definitie
van opera gaf: 'Een toneelstuk dat het leven op een andere planeet uitbeeldt,
waarvan de bewoners niet spreken maar zingen, niet bewegen maar gebaren, en
geen standpunten maar houdingen innemen. Acteren is een vorm van simulatie,
en het woord simulatie komt van simia, aap; maar in de opera hanteert de
acteur als zijn voorbeeld simia audibilis (of Pithecanthropus stentor) - de
loeiende aap.'
'Leuke man, die Bierce', vindt Roothaan. 'Ik heb wel andere citaten uit zijn
werk gebruikt', zegt Zuidam. 'Maar deze vond ik niet zo geschikt.'
Je bent door het verband tussen Bierce en de Hearstfamilie op het idee voor
de opera gekomen. Waarom Bierce?
Zuidam: 'Ik vind dat een heel intrigerende man, niet eens zo zeer om zijn
literaire kwaliteiten, want die zijn ook weer niet zo groot, maar meer om
zijn houding ten opzichte van het fenomeen journalistiek. Hij had een heel
rare fascinatie met geweld, hij is begonnen als verslaggever in de
Amerikaanse Burgeroorlog, en later heeft hij verslag gedaan van al die
mini-oorlogjes in het Caribisch gebied. En uiteindelijk is hij verdwenen in
de Mexicaanse revolutie. Hij zag zichzelf als de criticus en de chroniqueur
van zijn tijd, en dat stond dus haaks op wat zijn baas, de kranteeigenaar,
verstond onder journalistiek. Die wou daar op een heel andere manier over
berichten. Hij was ook grootgrondbezitter; die fruitplantages waren allemaal
van Amerikanen. Dus het ging om belangen. Maar Bierce wilde ook schrijven
over al die Amerikaanse soldaten die daar lagen te creperen.'
Dat is dus eigenlijk een volstrekt moderne opvatting van journalistiek.
Zuidam: 'Ja, eigenlijk een soort CNN-reporter zonder satelliet. Maar ik
wilde iets met dat media-aspect doen en het leek me beter om in plaats van
zo'n hele horde journalisten zo'n soort man rond te laten lopen. En dat had
ook weer te maken met de keuze voor een mythologische aanpak. Het geeft het
verhaal meer perspectief.'
Roothaan: 'Patty Hearst wordt via hem ook opeens geconfronteerd met haar
voorvaderen. Hij weekt voortdurend bij iedereen wat los, hij geeft zich voor
iedereen uit, en zet het verhaal op alle fronten in gang. Hij is in de
voorstelling wel heel concreet geworden, omdat Jaco Huijpen een sterke
aanwezigheid heeft. Dat past erg goed bij hem. Het enige waardoor je ziet dat
hij niet van deze tijd is, is dat we hem helemaal geel hebben gemaakt.'
De muziek die Zuidam heeft geschreven voor Freeze is een nu eens hilarisch,
dan weer verleidelijk amalgaam van ideeën, waarin allerlei stijlen niet
zozeer gebruikt als wel gesuggereerd worden. Zuidam: 'Ik vind dat schrijven
voor het theater iets anders is dan concertmuziek schrijven. Er zitten
muzikale contrasten in die in een concertstuk volkomen belachelijk zouden
zijn, maar hier juist heel schrijnend tegenover elkaar staan. Ik heb twee
jaar geleden als jurylid gemerkt dat je beter kunt zorgen dat je niet zo'n
oneindige stroom muziek krijgt. Ik wilde van het begin af aan: veel
tempowisselingen, veel variatie, maar daarbij ook in een heel grote vorm
denken. Je moet een soort tweeledige intuïtie hebben, die voor het
moment en voor het totaal.
Maar de muziek probeert wel degelijk iets op te roepen - dat heeft ook weer
met het artificiÎle te maken - en daarom zit er bijvoorbeeld ineens zo'n
neo-Mascagni-ouverture voor. Je moet daar wel de ironie in kunnen horen, en
dat niet vreselijk serieus nemen, anders gaat het de verkeerde kant op.'
Met de nog levende hoofdpersonen van de opera, Patty Hearst en haar ouders,
hebben Zuidam en Roothaan tijdens de voorbereiding geen contact gezocht. Wel
heeft Patricia Hearst - een beetje pro forma - een uitnodiging voor de
première gekregen. 'Ze acteert tegenwoordig', weet Zuidam. 'Ze is
actrice, in de film Serial Mom met Kathleen Turner. Hij is nog niet uit in
Nederland, maar ik heb hem gezien in New York. Een klein rolletje heeft ze
daarin. En ze is heel erg dik geworden.'
Freeze, van Rob Zuidam. Westergasfabriek, Amsterdam op 3, 4 en 5 juni.
© Frits van der Waa 2006
