de Volkskrant, Kunst & Cultuur, 4 mei 2010
Troostvolle tonen in wrange tijden
'Een piano waarvan negentien toetsen ontbraken, diende als slagwerk en voor ander orkestgeluid. Een harmonium vervulde samen met enkele violen en een alt de functie van strijkorkest en houtblazers. Haren voor de strijkstokken trokken we stiekem uit een paard van de voedseltransporten.'
Zo beschrijft de violist Szymon Goldberg zijn ervaringen in het derde Tjimahikamp, waar hij tijdens de bezetting van Indonesië door de Japanners gevangen zat. Maar zelfs als er helemaal geen instrumenten waren, werd er in de kampen muziek gemaakt: in een interneringskamp voor vrouwen op Sumatra vormde een groep vrouwen een stemmenorkest. Aan de hand van uit het hoofd gereconstrueerde arrangementen zongen ze stukken als Dvoráks Symfonie Uit de nieuwe Wereld en Ravels Bolero. 'Toen bijna de helft van de zangeressen gestorven was aan ondervoeding en tropische ziekten moest het stemmenorkest ophouden', aldus Helen Colijn, die destijds deel uitmaakte van het 'orkest'.
Dit zijn maar enkele van de vele getuigenissen die zijn verzameld op de website 'De Tweede Wereldoorlog in muziek', een project van het Nederlands MuziekInstituut en de stichting Musicforce, dat afgelopen maand is gelanceerd. Het hoofddoel van de site is het levend houden van het erfgoed uit de oorlog, en muziek is daarvan een belangrijk aspect – al was het alleen maar omdat, zoals uit de bovenstaande verhalen wel blijkt, het dikwijls het laatste middel was om nog enige vreugde uit het leven te putten of het zelfrespect te bewaren.
Maar dat is niet de enige reden. Het muziekleven in de oorlog heeft sporen getrokken die vandaag de dag nog bepalend zijn voor de Nederlandse muziekwereld – en dan gaat het niet alleen over de vele muziekstukken die iets te maken hebben met de Tweede Wereldoorlog, zoals het oratorium Shoah van Hans Kox of de Etty Hillesum-symfonie van Ed de Boer. De gevolgen van de Duitse bezetting gaan heel wat verder: zo werden al in 1941 de subsidies voor de vaderlandse orkesten substantieel verhoogd. Deze toegeworpen kluif ging natuurlijk gepaard met een stevige nationaal-socialistische en anti-Joodse muilkorf, maar toen de orkesten daarvan in 1945 werden bevrijd, bleef het subsidiesysteem intact. Zonder de bezetting zou het hele orkestenbestel er vandaag totaal anders hebben uitgezien, want voor de oorlog moest men in die sector grotendeels de eigen broek ophouden. Vanuit de nationalistische gedachte die de Duitsers propageerden, werd het stimuleren van 'vaderlandse' muziek stevig ter hand genomen. Degenen die er in die jaren van profiteerden, werden na de oorlog natuurlijk dikwijls verguisd. Zo werd de vooraanstaande componist Henk Badings kort na de oorlog door de Eereraad voor Muziek voor de duur van tien jaar uitgesloten van deelname aan het muziekleven wegens zijn houding tijdens de oorlog. Die onevenredig zware straf werd later grotendeels herroepen.
De nieuwe site zet grote lijnen uit, maar bevat vooral veel persoonlijke verhalen en documenten, die reiken van op wc-papier geschreven muziekmanuscripten uit de kampen tot recente audio- en video-interviews. Hoewel de site al een stevige omvang heeft, staat er ook nog veel in de steigers. Zo zijn er nog lege hoofdstukken – bijvoorbeeld over de geschiedenis van de Nederlandse Antillen in de oorlogsjaren – en rammelt de lay-out hier en daar nogal. De teksten zijn ruim van links voorzien, maar de systematiek laat te wensen over.
Curieus is dat je bij het aanklikken van WA Marcheert of het Oostlandlied bij de muziekwinkel van de site belandt, waar deze NSB-liederen à raison van € 1,40 te downloaden zijn – hetzelfde bedrag dat moet worden neergeteld voor Vertroosting van Jan van Dijk of de satirische Westerbork-serenade van het in Bergen-Belsen omgekomen variétéduo Johnny en Jones. De opera die Theo Loevendie in 2001 aan dit in Bergen-Belsen omgekomen Joodse variétéduo wijdde, is daarentegen nergens op de site te vinden.
Die kleine tekortkomingen nemen niet weg dat de site een schat aan informatie bevat, die mettertijd nog wel aanzienlijk zal worden uitgebreid en die bovendien het complete domein van de muziek beslaat, van het Concertgebouworkest van Mengelberg tot de pure amusementsmuziek.
Maar waar het eigenlijk om gaat, is de grote rol die muziek zelfs in de benardste omstandigheden speelt in het leven van mensen. In de woorden van dirigent Hans van Collem, die in Westerbork een koortje opzette: 'Dat muziek maken werd een troost en een houvast – je was daar jezelf in, je voelde je daar sterk in, en je zag ook dat het betekenis had voor vele anderen, dat ze daar steun aan hadden. En dat heeft ons daar samen op de been gehouden. Hoe precies, ja – dat kan niet gezegd worden. Waar het woord ophoudt, daar begint de muziek.'
www.wo2-muziek.nl
© Frits van der Waa 2010
